مزارات ایران و جهان اسلام

یکى از زیارتگاه‌های مشهور شهر رى و استان تهران، حرم مطهّر حضرت حمزة (علیه السلام) است که در قبله گاه حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) قرار دارد و در سالیان اخیر توجّه ویژه و تعمیرات گسترده در آن صورت گرفته است.

توصیف بناى کنونى بقعه امامزاده حمزه

این بقعه، یکى از سه نقطه اصلى ایجاد کننده هسته مرکزى مجموعه است که در ضلع جنوبى مسجد هلاکو واقع شده است. پیرامون این بقعه در جبهه‌های غربى، جنوبى و شرقى یک فضاى بسته وسیع و کماکان پیوسته وجود دارد که شامل دو صحن است; یکى صحن امامزاده حمزه که در ضلع شرقى آن واقع شده و از طریق ایوان آینه به آن متصل می‌شود و دیگرى صحن پشت امامزاده حمزه که از طریق درهاى ورودى با آن مرتبط می‌شود. چنان که از نام این قسمت‌ها برداشت می‌شود ظاهراً قبلاً این بخش‌ها، صحن‌ها و یا فضاهاى روبازى بوده‌اند که پیرامون این بقعه قرار داشته‌اند. در حال حاضر، کف بقعه به اندازه سه پلّه از سطح این صحن‌ها پایین تر است.

مشهور به «شاهزاده حسین و یار حسین»، بقعه این امامزادگان در شمال شرقى روستاى قلعه نو و پاکدشت و جنوب روستاى حکیم آباد قرار گرفته است. در غرب بقعه، بزرگراه قم و در جنوب غربى آن روستاى سلمان آباد قرار دارد.

در داخل زیارتگاه، دو مقبره و ضریح وجود دارد که وقتى، از ضلع جنوب غربى وارد گنبدخانه می‌شویم، اولى متعلّق به شاهزاده حسین و دوّمى متعلّق به امامزاده یار حسین است. اما از نسب ایشان، در منابع معتبر انساب اطلاعاتى یافت نشد.

در صحن امامزاده تا سال 1364 هـ . ش درختان قطورى وجود د اشت که به علّت کم آبى خشک شدند. بقعه امامزادگان تا سال 1359 هـ . ش فاقد ایوان بوده و ایوان در آن سال به بقعه اضافه گردیده است. گنبد امامزاده هیچ تغییرى نکرده و به همین شکل بوده است. ضریح امامزاده شاهزاده حسین چوبى و مشبّک بوده و در سال 1381 هـ . ش ضریح جدید را اتباع افغانى ساخته‌اند. شش حجره بقعه زائر سراست که تا سال 1354 هـ . ش از آن‌ها استفاده می‌شده است.

بقعه این امامزاده در روستاى کلین از توابع شهرستان رى واقع شده است. راهِ دست یابى به آن بدین طریق است که در وسط جاده اصلى روستا و در ضلع شمال شرقى جادّه، یک جاده خاکى ماشین رو است که تا زیارتگاه چهارصد متر فاصله دارد.

بناى بقعه از ابتدا تاکنون تغییر نکرده، و فقط در آن مرمّت‌هایی انجام شده است. در سال 1380 هـ . ش، صحن با زمین‌های اطراف هم سطح و جلو ایوان یک سراشیبى بوده است. اما در این سال کف صحن را با خاک ریزى بالا می‌آورند. همچنین دیوارها تا سال 1380 هـ . ش از بیرون کاهگلى بوده است اما در این سال گچ کارى می‌شود. سنگ قبر نیز از گذشته تاکنون تغییرى نکرده، و به همین صورت فعلى بوده است. در گذشته، در جنوب شرقى حرم، سنگ سیاه رنگى بود که سنگ‌های کوچک روى آن چسبیده می‌شد و در سال 1379 هـ . ش به سرقت رفت. البته این سنگ چهار مرتبه دیگر نیز به سرقت رفته بود که پس از هر چهار سرقت، سنگ پیدا می‌شد، اما پس از سرقت آخر تاکنون سنگ پیدا نشده است.

بقعه این امامزاده در خارج از روستاى مخروبه قلعه نو از توابع دهستان حسن آباد بخش فشافویه واقع شده و در جنوب شرق بقعه، شهرک امام حسن واقع شده است.

به دلیل اینکه در اطراف امامزاده درخت و باغ وجود دارد، گنبد امامزاده از دور دیده نمی‌شود. فقط در فاصله صد مترى گنبدى کاهگلى دیده می‌شود که ترک خوردگی‌های آن حکایت از فرسودگى و عدم رسیدگى به آن می‌کند.

بناى فعلى از یک گنبد خانه تشکیل شده که درِ ورودى آن در جداره شرقى آن قرار گرفته است. ایوانى در سمت جنوب بنا دیده می‌شود، که با فضاى داخل بقعه هیچ ارتباطى ندارد. پیرامون بناى مذکور حیاطى دیده می‌شود که گستردگى بیشتر آن در شرق و جنوب بقعه است. مساحت بقعه 119 متر مربّع و مساحت عرصه آن 1256 متر مربّع است. ارتفاع ایوان در حدود 60/5 متر و ارتفاع دیگر جداره‌های بقعه 30/4 متر است. گچ، رنگ، کاهگل و آجر از جمله مصالح استفاده شده در این بناست.

بقعه این امامزاده در غرب حسن آباد فشاپویه و در میان روستاى اشتهازان واقع شده است. به باور محلّى و بر اساس سنگ قبر موجود در بقعه، نام امامزاده هاجر، و دختر امام موسى بن جعفر (علیه السلام) معرفى شده است.

طرح بقعه از یک گنبدخانه و یک ایوان ورودى در شمال شرقى گنبدخانه تشکیل شده است. این بنا در میان صحنى بزرگ قرار گرفته است. مساحت بناى بقعه 130 متر مربّع و مساحت عرصه آن 18800 متر مربّع است. کاهگل، گچ، رنگ، سنگ مرمر، آجر، فولاد و شیشه از جمله مصالح استفاده شده در این بنا هستند.

ورودى در جنوب غربى بناست، در و چهار چوب ندارد و عرض آن چهار متر است.

ابعاد صحن، 125×100 متر، و ارتفاع دیوار صحن سه تا چهار متر و از کاهگل است. کف صحن خاکى است. قسمتى از دیوارهاى ضلع جنوب غربى صحن داراى روزنه‌هایی با طاق ضربی‌اند که عرض آن‌ها 50/1 متر و ارتفاع آن دو متر است. این روزنه‌ها در عمق بیست سانتى مترى از دیوار قرار دارند. بقعه در مرکز صحن قرار گرفته است.

این برج، در مشرق ابن بابویه، در میان باغى که از باغ بزرگ طغرلیه سابق بر جاى مانده، واقع است.

بنایى برجى مضرّس با 22 ترک به ارتفاع حدود 20 متر است. قطر دیوار برج از جداره داخل تا نوک تیغه‌ها، 60/3 متر است. برج داراى دو ورودى است که ورودى جنوب شرقى با توجّه به قاب سازى آن، اصلى به شمار می‌رود. فضاى داخلى، استوانه اى ساده به قطر 4/12 و محیط 93/39 متر است. بدنه ساده آجرى برج، به کمک ترک‌های استوار و ایجاد سایه روشن‌هایی، توجّه بیننده را به فراز آن جلب می‌سازد که قطار بندى زیبایى در آنجا اجرا شده است. تزئینات و شیوه قطاربندى، به یارى طاق نماهایى چون ترنبه هاى کنج سقف‌ها انجام شده است. قطار بندى مزبور، در سه ردیف چنان اجرا شده که نقش‌هایی ترکیبى در مایه گل گشنیزى به وجود آورده است.

این بقعه در مسیر جاده قدیم تهران ـ قم، در جنوب شرقى حسن آباد، و در شرق روستاى کلین و در جنوب جاده خانلق واقع شده است.

شخصیّت مدفون در این بقعه، یعقوب ابن اسحاق کلینى پدر محمّد، صاحب کتاب اصول کافى است. در رجال شیخ طوسى، شیخ محمّد بن یعقوب کلینى این گونه معرّفى شده است: «ابو جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق کلینى». از تاریخ تولّد وى (شیخ یعقوب) اطّلاعى در دست نیست، اما از آنجا که فرزندش محمّد در زمان امام حسن عسگرى (علیه السلام) متولد شده است; بنابراین، شیخ یعقوب، زمان امامت امام هادى و امام حسن عسگرى (علیه السلام) متولد شده است، بنابراین، شیخ یعقوب، زمان امامت امام هادى و امام حسن عسگرى (علیه السلام) را درک کرده است.

 این بقعه در ضلع شمال غرب میدان حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)، پشت مرکز خرید مهدى در یک کوچه باریک به نام ملک زاده که ورودى آن از پارکینگ مرکز خرید می‌گذرد واقع شده است. در حال حاضر مراکز تجارى و چند باب منزل مسکونى بقعه را احاطه کرده است و به هیچ عنوان نمی‌توان آن را از اطراف تشخیص داد.

بقعه توسّط میرزا یوسف خان مستوفى الممالک صدر اعظم ناصرالدّین شاه، اندکى پس از وفات سیّد ساخته شده است. علّت این موضوع به ارادت مستوفى نسبت به سیّد صادق باز می‌گردد. آقا سیّد صادق پس از وفات در آرامگاه با شکوهى در ضلع شمال غربى میدان حضرت عبدالعظیم که توسّط یوسف مستوفى الممالک صدر اعظم ناصرالدّین شاه براى خاندان طباطبایى در نظر گرتفه شده بود، در بنایى با کتیبه‌هایی از کاشى و منقوش به آیات قرآنى در زیر یک کلاه فرنگى به خاک سپرده شد. سنگ قبر یک تکّه و خط بسیار زیباى آن در نوع خود دیدنى و کم نظیر است. امروزه متأسّفانه از شکوه و جلال آرامگاه چندان نشانى بر جانمانده است.

این بقعه در شمال شهررى و در جنوب محله جوانمرد قصّاب واقع شده است. خیابان‌های کمیل در غرب و حنیفه زاده در شمال معابر مجاور این بقعه است. در سمت شرق بنا و در مجاورت آن یک مرکز بهداشتى و درمانى دیده می‌شود. فضاى سبز نسبتاً وسیعى در سمت جنوب آن تا بلوار بسیج و بلوار شهدا وجود دارد. در گذشته، بقعه در ده کوچکى به نام جوانمرد قصّاب قرار داشته، چنان که در تاریخ رى آمده است:

«در شمال غربى شهررى ده کوچکى به نام جوانمرد قصّاب واقع شده است که قبل از پیدایش راه شوسه آسفالته تهران به شهر رى اهمیّت زیادى داشته زیرا جاده غربى قدیمى تهران به حضرت عبدالعظیم از وسط آن عبور می‌کرده است ولى اکنون این جادّه کمتر مورد استفاده است.

قریه جوانمرد قصّاب در مغرب ده منصور آباد واقع شده و ضلع جنوبى این قریه را راه آهن کارخانه سیمان تشکیل می‌دهد.

بقعه بى بى زبیده در شهر رى و در غرب قبرستان ابن بابویه قرار دارد. قسمت‌های قدیمى و با ارزش بنا همچنان با حفظ قدمت بر جامانده و نشان از امانتدارى افرادى دارد که این مکان را از دستبرد خرابی‌های روزگار محفوظ نگاه داشته‌اند. اطراف بقعه به محلّه حسین آباد مشهور است.

علّت نام گذارى این اراضى به حسین آباد بدان دلیل بوده است که در سال 1267 هـ . ق اراضى آنجا با سه رشته قنات به میرزا محمّد حسین فراهانى دبیرالملک سپرده می‌شود.

این بقعه در گذشته بر فراز مکانى بلند و بر بالاى تپّه اى قرار داشته است. لیکن امروزه ساختمان بقعه به گونه اى است که هم سطح ساختمان‌های اطراف است. احتمالاً سطح زمین‌های اطراف بقعه را در هنگام ساخت و ساز بالا آورده‌اند و همسطح بقعه کرده‌اند. در گذشته از راه شوسه و آسفالت شده تهران به شهر رى روى ارتفاع پل سیمان که قرار می‌گرفتند آثار قریه حسین آباد به خوبى نمایان بوده و پس از عبور از منگل (و منگل آب متکا)، جادّه، پیچ مختصرى می‌خورده و پس از گذشتن از جلوى قهوه خانه حسین آباد، سمت راست، یک خیابان کوچک بن بست وجود داشته که از انتهاى آن وارد محوطه حیاط بى بى زبیده می‌شدند.

این بقعه در روستاى مخروبه و خالى از سکنه عبدل آباد از بخش کهریزک، و در شمال شرقى قلعه (کشتارگاه) قرار دارد.

در این قلعه قبلاً ساکنان عبدل آباد زندگى می‌کرده‌اند، اما اکنون تقریباً به صورت مخروبه در آمده و از آن به عنوان کشتارگاه استفاده می‌شود. آسان‌ترین راه دسترسى به زیارتگاه از طریق بزرگراه بهشت زهرا، جاده کهریزک به روستاى دوتویه است. از آنجا که این قلعه به صورت مخروبه در آمده و رسیدن به تنها درِ ورودى آن نیز از طریق کشتارگاه امکان پذیر است، دسترسى به این مکان تا حدّى مشکل است.

ساختمان زیارتگاه تقریباً هم سطح اتاق‌های مخروبه قلعه است. پیرامون حیاط مرکزى و نیز اطراف آن خانه‌های قدیمى و خشتى و با ارزش روستاى سابق عبدل آباد دیده می‌شود که در حال خراب شدن هستند و در حال حاضر محلّ زندگى کارگران‌اند. در جنوب بقعه نیز ساختمان‌های جدید کشتارگاه قرار دارد. در اطراف زیارتگاه هیچ خانه مسکونى دیده نمی‌شود و تا چندین کیلومتر اطراف آن زمین‌های کشاورزى است.

بقعه این امامزاده در منتهى الیه ضلع شمالى قبرستان ابن بابویه قرار دارد.

بقعه این امامزاده در شمال شرقى قبرستان ابن بابویه واقع شده و گنبد آن کوچک و کم ارتفاع است، گنبد مسجد ماشاء الله هم که در کنار بقعه قرار دارد، ارتفاع زیادى ندارد. سنگ‌های سفید بنا و سکّویى که ساختمان روى آن قرار گرفته، بقعه را از قسمت‌های دیگر قبرستان و از مقبره‌های خانوادگى اطراف آن مجزّا می‌کند. اما چون ساختمان بقعه و آستانه گلدسته ندارد، با دور شدن از زیارتگاه، نماى ظاهر آن از چشم پنهان می‌ماند. از سمت غرب و جنوب قبرستان، نماى بقعه دیده نمی‌شود. اما از شمال آن، قسمتى از ساختمان بنا و گنبد آن از لابه لاى درختان تنومند قبرستان نمایان‌اند. این بنا از یک ایوان ورودى، گنبدخانه اصلى و یک مسجد تشکیل شده و جداره‌های بیرونى این فضاها را نیز غرفه‌های متعدّدى در برگرفته‌اند.

بقعه این امامزاده در دهستان قلعه نو و در مسیر جادّه اى که به روستاى عبّاس آباد منتهى می‌شود، واقع شده است.

امامزاده یعقوب از نوادگان امام زین العابدین (علیه السلام) معرّفى شده است که شجره نامه وى، بر اساس زیارت نامه موجود، یعقوب بن هادى بن عقیل بن امام زین العابدین (علیه السلام) است.

در گذشته بناى امامزاده به صورت یک اتاق تقریباً 25 مترى بود. این بنا از خشت و گل ساخته شده بود و گنبدى گلى و کوچک روى آن قرار داشت.

ضریح قبلى، ضریحى کوچک و سبز رنگى بود که در سال 1380 هـ . ش، با جایگزین شدن ضریح جدید، ضریح قبلى به امامزاده اى در کریم آباد تحویل داده شد.

بقعه این امامزاده در روستاى دوتویه سفلا از دهستان کهریزک واقع شده و از طریق بزرگراه بهشت زهرا و جاده کهریزک می‌توان به امامزاده دسترسى یافت.

اهالى بانى اولیه بنا را نمی‌دانند، اما در سال‌های گذشته این بنا توسّط حسن عرب خراسانى و محمّد عرب خراسانى به طور سطحى تعمیر شده است. ساختمان اولیه بنا به شکل کنونى بوده و در سال 1364 هـ . ش نرده‌های جلو ایوان ورودى امامزاده و گچ کارى داخل بقعه توسّط حسن عرب کرمانى ساخته شده است. مسجد و حمامى که روبه روى امامزاده قرار دارد از گذشته‌های دور وجود داشته و در سه دهه قبل رو به خرابى نهاده است.

در سال 1374 هـ . ش درِ قدیمى امامزاده که چوبى بود، توسّط همسر حسن عرب خراسانى تعویض شده است. در سال 1379 هـ . ش نیز حاج محمّد سروى برق کشى امامزاده را انجام داده است.

بقعه این امامزاده در جنوب غرب روستاى سلمان آباد و در منطقه اى واقع شده که در جنوب شرق آن، شهرک حسن آباد فشافویه، در شمال غرب، اتوبان قم ـ تهران و در شمال آن، روستاى وهن آباد و فرودگان امام خمینى (رحمه الله) قرار دارد. پس از ورود به جاده روستاى سلمان آباد، این جادّه دو قسمت می‌شود. قسمتى به روستا می‌رود و راه دیگر به امامزاده منتهى می‌شود.

طرح فعلى بقعه از یک گنبدخانه، ایوان ورودى و یک فضاى جانبى تشکیل شده است. پیرامون این مجموعه، صحنى نسبتاً بزرگ قرار گرفته است. ایوان اصلى در شمال شرقى گنبدخانه و فضاى جانبى در شمال غربى آن قرار گرفته‌اند. مساحت بناى امامزاده 140 متر مربّع و مساحت عرصه آن 8400 متر مربّع است.

این امامزاده اصلاً بنایى ندارد و به صورت ضریحى در میان کوچه اى با خانه‌های اهالى محصورند، است.

جاده خاوران در جنوب شرقى تهران و امامزاده غیبى در پنج کیلومترى جاده خاوران قرار دارد. روستاى گل تپه کبیر در حدود پنج کیلومترى جاده خاوران نزدیک روستاى عبّاس آباد و در منطقه اى کشاورزى واقع شده است و امامزاده تقریباً در وسط روستاست. اکثر ساختمان‌های اطراف امامزاده یک طبقه‌اند و به ندرت ساختمان‌های دو طبقه مشاهده می‌شوند. آسان‌ترین راه دسترسى به امامزاده از طریق جاده خاوران، جاده روستاى عبّاس آباد به روستاى گل تپّه کبیر است.

بقعه این امامزاده در میان روستاى زیوان و در جنوب غرب حسن آباد فشافویه واقع شده است.

بنا از یک اتاق به عنوان مقبره و یک اتاق جانبى تشکیل شده است. حیاط بقعه در شرق این دو اتاق قرار دارد. در گذشته، این دو اتاق از طریق راهرویى به یکدیگر مرتبط بود که در حال حاضر این راهرو مسدود است و از اتاق جانبى به عنوان پایگاه بسیج استفاده می‌شود. مساحت بناى امامزاده 62 متر مربّع، مساحت عرصه آن 205 متر مربّع و ارتفاع نماى بقعه تا کف حیاط 90/4 متر است. ورودى صحن یک درِ فلزى سبز رنگ به ابعاد 2×1 متر است. این ورودى به صحن گشوده می‌شود و در جنوب آن قرار دارد.

صحن در شرق مجموعه قرار گرفته است. کف صحن موزاییک است و اطراف آن با دیوارى محصور است که با گچ و خاک پوشانده شده و قسمت‌هایی از این پوشش ریخته است. در وسط صحن یک باغچه کوچک دیده می‌شود. در غرب صحن نیز بقعه و اتاق جانبى قرار دارد. نماى اصلى بقعه، نماى شرقى آن است که درهاى مقبره و اتاق جانبى در آن دیده می‌شود.

بقعه این امامزادگان در شهر رى و در نزدیکى حرم مطهّر حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و در میان بوستات دانش قرار گرفته است. نزدیکى بنا به مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنى (علیه السلام) سبب شده تا زوّار حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) براى زیارت به این مکان نیز بیایند. طرح کلّى بنا قدیمى است امّا اندود کاری‌های داخل و بیرونى آن جدید است.

در گذشته، در اطراف بقعه قبرستانى وجود داشته که این قبرستان به پارک تبدیل شده است.

بقعه این امامزاده در روستاى اشتهازان، از بخش فشاپویه دهستان کلین قرار گرفته است.

بنابر گفته اهالى نام این مکان، امامزاده ملک است و از آنجا که هیچ نشانى از سنگ قبر او وجود ندارد به امامزاده غیبى شهرت یافته است.

بر اساس گفته راویان، در اوایل دهه 1340 هـ . ش در جوار مکان فعلى امامزاده، خانه یکى از روستاییان به نام رجبعلى و بقعه محلّ قرار دادن آرد بود. روزى نوجوانى با پیراهن سفید به رجبعلى می‌گوید با طهارت به اینجا بیا. اینجا امامزاده ملک غیب است. فردى به نام جعفر زاده که مباشر بوده از این قضیه مطلع می‌شود، ابتدا به مدّت سه روز به آن اتاق آب می‌بندند تا خراب شود، اما با خراب نشدن بنا، او با بیل و کلنگ آن را خراب می‌کند و اتاق با صداى مهیبى ویران می‌شود. در این هنگام، صدایى به مباشر می‌گوید، خانه‌ام را خراب کردى خدا خانه‌ات را خراب کند.

بقعه باشکوه این امامزاده در خیابان فدائیان اسلام و در فاصله میدان حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و میدان بسیج مستضعفین (سه راه ورامین) واقع شده است. رو به روى سه راه ورامین، در ضلع غربى خیابان فدائیان اسلام، خیابان فرعى امامزاده قرار دارد، که مستقیماً به بقعه منتهى می‌شود. این بقعه، که در سیصد مترى بازار و میدان اصلى شهر قرار گرفته است، از نظر نزدیکى به حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و مرکز شهر از موقعیّت ممتازى برخوردار است. وجود مسجد فیروزآبادى در جنوب بقعه و قبرستان ابن بابویه در شمال شرقى آن بر اهمیّت معنوى ـ مذهبى این بقعه می‌افزاید. امامزاده در محوّطه قبرستان قرار گرفته است.