- پنجشنبه ۲۷ شهریور ۹۳
بقعه باشکوه این امامزاده در خیابان فدائیان اسلام و در فاصله میدان حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و میدان بسیج مستضعفین (سه راه ورامین) واقع شده است. رو به روى سه راه ورامین، در ضلع غربى خیابان فدائیان اسلام، خیابان فرعى امامزاده قرار دارد، که مستقیماً به بقعه منتهى می‌شود. این بقعه، که در سیصد مترى بازار و میدان اصلى شهر قرار گرفته است، از نظر نزدیکى به حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و مرکز شهر از موقعیّت ممتازى برخوردار است. وجود مسجد فیروزآبادى در جنوب بقعه و قبرستان ابن بابویه در شمال شرقى آن بر اهمیّت معنوى ـ مذهبى این بقعه می‌افزاید. امامزاده در محوّطه قبرستان قرار گرفته است.
نسب شریف
لوحه اى که به دیوار آویخته است، تحقیقى است که آیت الله خلیل کمره اى انجام داده، و علاوه بر لوحه، نتیجه تحقیقات خود را به صورت جزوه کوچکى به نام دربارگاه امامزاده عبدالله رى منتشر ساخته است. وى درباره نسب صاحب مرقد می‌نویسد: «کنیه امامزاده عبدالله ابوعبدالله، اسم مبارکش حسین و لقبش الابیض است و فرزند عبدالله بن عبّاس بن عبدالله شهید بن حسن الافطس بن على الاصغر بن امام زین العابدین (علیه السلام) است که شخص عالم، متبحّر، فاضل و محدّثى بوده که در شهر قم متولّد شده و در سال 319 قمرى در رى وفات یافته».
نسب شریف وى آنچه در کتب انساب صحیحه دیده شده است، در منابع چنین آمده است: عبدالله ابیض بن عبّاس بن محمّد بن عبدالله شهید بن حسن افطس بن على بن على بن حسین بن على بن ابى طالب، بر این قاعده پنج پشت نسب کریمه امامزاده عبدالله منتهى می‌شود به حضرت امام زین العابدین (علیه السلام).
اعتضاد السلطنه نیز همین نسب را براى امامزاده عبدالله ذکر کرده است. وى در ادامه افزوده است، چون پدر امامزاده عبدالله، عبّاس نام داشته، عوام فکر می‌کنند که وى از اولاد عبّاس بن على بن ابیطالب است که در واقعه کربلا شهید شد، اما این اشتباه بزرگى است که در برخى از کتب اهل سنّت نیز ضبط شده است. ولى بخارى که یکى از علماى نسّابه است می‌گوید: مزارى که در رى است قبر ابو عبدالله حسین بن عبدالله ابیض است که در سال 319 به رحمت ایزدى پیوست و در رى مدفون شد. او عالم، فاضل و شاعر بود اما در اینکه عبدالله ابیض یا پسر یا پسرزاده او فاضل و شاعر بوده است، بین علماى انساب اختلاف است. ابوالحسن عمرى در ذکر احوال بنى الشهید می‌گوید، آنکه شاعر و فاضل بوده عبدالله بن حسین بن عبدالله ابیض است و عبدالله ابیض بلید بوده و در اینکه آیا فرزندى داشته یا نه اختلاف است اما از عبارت عمدة الطالب بر می‌آید که وى فرزند داشته است.
سابقه بنا و حدود و ثغور آن
در منابع مکتوب، درباره قدمت تاریخى این بنا آمده است که، بناى قدیمى بقعه از آثار دوره صفوى بوده که رواق بزرگى در شرق حرم داشته است، درى از رواق و در دیگرى از حرم، هر دو، رو به جنوب، مشرف به جادّه اى که در قدیم از رى به قزوین می‌رفته، باز می‌شده است، و بقعه امامزاده در پشت شهر قدیم رى مشرف و متصل به این جادّه در سمت شمال آن قرار داشته است.
در سال 1232 هـ . ش / 1274 هـ . ق میرزا کاظم خان نظام الملک فرزند میرزا آقا خان صدر اعظم نورى، بانى عمارت نظامیه که نقّاشی‌های صف سلام ناصرالدّین شاه او مشهور است، ایوان شرقى و رواق دیگرى را به جاى رواق قدیمى می‌سازد، مدخل اصلى بقعه را رو به مشرق می‌کند و گنبدى بر فراز آن و ایوانى هم در شمال حرم ترتیب می‌دهد.
در سال 1320 هـ . ش که تولیت امامزاده عبدالله به مهدى دربّانى می‌رسد، وى به تعمیر کلّى بنا دست مى زند. در سال 1327 هـ . ش ضلع شرقى نماى خارجى تعمیر و کاشی‌هایی بر آن نصب می‌شود که تاریخ تعمیر همان سال (1327) روى کاشی‌هایی که توسّط کاشى ساز خاک نگار مقدم تهیّه شده بود، نوشته می‌شود.
در داخل حرم نیز تاریخ 1329 هـ . ق / 1369 هـ . ق / 1950 م، سال تعمیرات داخلى حرم را نشان می‌دهد. پس از این تعمیرات کلّى که در بقعه انجام شده است تنها مورد قدیمى، مرقد چوبى آن و اشعار کاشی‌های ایوان بوده، که متعلّق به زمان ناصرالدّین شاه بوده و تاریخ تعمیر کلّى را در سال 1274 هـ . ق نشان می‌دهد که مقارن با دهیمن سال سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار بوده است، که تمام اماکن مقدّس مذهبى تعمیر شده‌اند.
این بنا، بقعه آبادى بوده در ابتداى شهر رى بوده و از جاده آسفالت به وسیله خیابانى مشجر و با صفا به محوطه وسیع و با نزهت آن می‌رسیده است. در داخل محوطه آن هم خیابانى مشجرى از مدخل محوّطه تا جلو ایوان امتداد داشته است و زائران در سایه درختان نارون چترى و کنار نهر آب جارى آن اوقات فراغت را می‌گذراندند و چون صحن این بقعه، یکى از قبرستان‌ها نیز به حساب می‌آمده، بنابراین موجبات آبادى آن بیشتر فراهم شده و محوّطه این بقعه به صورت روز افزون توسعه یافته است. و قطعات اراضى مجاور براى دفن مردم تهران به آن افزوده شده‌اند.
در سال 1335، در دو طرف بن بست منتهى به امامزاده مقابرى قرار داشته که دفتر آستانه امامزاده عبدالله در سمت راست آن و در ورودى سبز رنگ آن در انتهاى کوچه قرار داشته است. دیوارهاى اطراف تا ارتفاعى در حدود یک متر از سنگ‌های تراشیده بوده است، و پس از آن تا بالا قزاقی‌های آب ساب قرار داشت. بالاى در، یک حاشیه باریک کاشى کارى بوده که چند سالى از بناى آن نمی‌گذشته است.
پشت بغل کاشى و چهار اسپر بلند جبهه خارجى ایوان با خشت‌های کاشى زمینه لاجوردى و نقش کامل گل و بوته اسلیمى و رنگارنگ به وسیله خاک نگار مقدم تهیّه و در سال 1327 تقدیم گردیده بود.
در نزدیک امامزاده آب انبارى بود و بعد از آن حوضى قرار داشت که در اطراف حوض و آب انبار، خیابان مقدارى پهن تر می‌شد.
ایوانى جلو حرم قرار داشت و سقف آن بسیار بلند و نیم گنبدى بود که به خوبى سفید شده بود. در میان قزاقی‌های آب ساب، کاشی‌هایی بود که تاریخ نصب و تعمیر بنا را 1327 هـ . ش نشان می‌داد. زمینه کاشی‌ها نیلى و به گل و بوته‌هایی مزیّن بود. از گوشه ضلع شرقى ایوان که دیوارى سنگى و کوتاه داشت، راهرو کوچک بدون درى بود که توسّط آن وارد ایوان می‌شدند. کف ایوان موزاییک و جداره دیوارها تا ارتفاع 25/1 متر کاشى بود. زمینه کاشی‌ها سفید و با خطوط آبى رنگ روى آن اضلاع چهارگوش و هندسى ساخته در واقع، سفیدکارى به شمار می‌رفت که با سینکا سفید شده بود. بین سفید کاری‌های پایین و سقف ایوان در دو سطر، اشعارى اطراف ایوان چرخیده بود.
از سقف ایوان، زنجیرى آویخته و چلچراغى در انتهاى آن آویزان بود. کفش کن و اتاق کوچک دیگرى در دو طرف دیده می‌شد که کفش کن سمت راست و اتاق کوچک دیگر در سمت چپ قرار داشت.
در ورودى از ایوان به داخل رواق، درِ تازه سازى بود بدون کتیبه، رواق بیست و سه قدم در هفت قدم اندازه داشت، کف آن موزاییک و سقفش بلند و منقسم به قسمت‌های جداگانه گنبدى بود که سفید شده بود و روى آن با رنگ مغز پسته روشن متمایل به سفید، رنگ شده بود. پایین رواق به رنگ مغز پسته اى سیر بود، کف رواق نیز قالی‌های ضخیمى پهن بود. زیارت نامه در درگاه‌های دو طرف نصب شده بودند و روى لوحه اى نزدیک در ورودى به حرم نوشته شده بود «از واردین محترم تمنّا می‌شود از نصب شمایل و نوشتن یادگارى در حرم مطهّر خوددارى نمایند».
گنبدخانه چهارگوش، مربّع و کف آن با کاشى سبز رنگ فرش بود. دیوارها تا ارتفاع یک متر و شانزده سانتى مترى با کاشی‌های آبى رنگ شش گوش مزیّن بود که حاشیه‌های سیاهى آن‌ها را از حاشیه‌هایی پهن آن‌ها را از یکدیگر جدا می‌کرد. خود مستطیل تقسیم می‌شد که حاشیه‌هایی پهن آن‌ها را از یکدیگر جدا می‌کرد. خود مستطیل‌ها هر کدام حاشیه اى باریک داشتند، که به صورت یک قالیچه منقوش و زیبا با زمینه سفید به نظر می‌رسید. روى دیوارهاى اطراف تا ارتفاع دسترس روى نقّاشی‌ها جام شیشه بود که از کثیف شدن آن جلوگیرى شود. در چهار طرف گنبد خانه چهار طاق نماى کوچک محرابى دیده می‌شد که سه طرف آن، در داشت، ولى طرف جنوب محرابى بود، با نقّاشی‌های عالى که گلدان‌های گل را نشان می‌داد و در وسط به گلدان پى در پى نوشته شده بود:
«رقم غدیر على ایرانى 1369 قمرى تحت نظر سیّد بحجیى منیرالدّین 1950 میلادى رقم رضا عباسى 1329 شمسى»
در دو طرف ضلع غربى دو شبه محراب دیگر قرار داشت، که جنوب غربى به بن بست و شمال غربى به مقبره دیگرى منتهى می‌شد، بین دیوار و سقف یک حاشیه کتیبه پهن که نام ائمه (علیهم السلام) روى آن منقوش بود، می‌شد.
نام محلّ قدیمى امامزاده عبدالله (علیه السلام)، دیرینه قبه بوده که مراد از قبه، بقعه امامزاده عبدالله بوده است.
ضریح قدیمى در وسط حرم قرار داشت و حدود 2 متر بلندى، 45/3 متر طول و دو 56/2 متر عرض داشت، که چوبى و مشبّک بود.
قسمت‌های چوبى، منحنى و از اتصال آن‌ها دوایر هندسى به وجود آمده بود. سقف ضریح را با سیم‌های تورى شکل پوشانده بودند و قبر در وسط آن قرار داشت که از زمین بر آمده و اطراف و بدنه‌های آن را کاشی‌های آبى رنگى می‌پوشانید و چند کاسه لاله روى آن قرار داشت. و چراغ‌های برقى و لوسترهایى آن را مزیّن کرده بود. به اعتقاد محلّى، این ضریح در سال 1364 هـ . ش از بنا خارج و ضریح کنونى و در قسمت ساقه آن به خط بنایى نوشته‌هایی دیده می‌شود. در سال 1376 هـ . ق کاشى کاری‌های کنونى جایگزین آن می‌شود.
وضعیّت کنونى بقعه
با وجود بلندى بنا و گنبد، از فاصله دور بقعه قابل مشاهده نیست; زیرا در محوطه قبرستانى بزرگ واقع شده که درختان بزرگ و ساختمان‌های اطراف، آن را احاطه کرده‌اند. اما وقتى وارد خیابان امامزاده می‌شویم، سردر آستان، که در این خیابان قرار دارد، دیده می‌شود. پس از ورود به داخل صحن، بنایى بسیار باشکوه و زیبا پدیدار می‌شود. گنبد سبز رنگ و بزرگ و ایوان شیشه اى و آینه کارى شده آن، جذابیّت خاصّى پدید آورده است.
طرح فعلى بقعه از یک ایوان اصلى، پیش فضاى ورودى، گنبدخانه و تعدادى فضاهاى جانبى تشکیل شده است. در حال حاضر، دهانه ورودى ایوان داراى جداره اى شیشه اى است و ورود به بقعه از طریق اتاقى است که در شمال ایوان قرار دارد. پس از ورود به این اتاق و گذر از ایوان و پیش فضا، به فضاى گنبدخانه می‌توان دسترسى یافت و در شمال و غرب گنبدخانه دو فضاى جانبى قرار گرفته که به عنوان نمازخانه از آن استفاده می‌شود. چهار اتاق نیز در جنوب و غرب مجموعه مذکور دیده می‌شود، که دسترسى به آن‌ها از داخل ممکن نیست و درهاى ورودى آن در جداره‌های بیرونى قرا دارد. این بنا با فضاهاى یاد شده در میان صحن و قبرستانى وسیع است. سنگ مرمر، آینه، رنگ، آجر، کاشى و گچ از مصالح استفاده شده در این بنا هستند.
ورودى اصلى بنا در ضلع شرقى و در انتهاى خیابان امامزاده است. آستانه ورودى کاشى کارى شده است و در آن خط نوشته‌هایی دیده می‌شود. دور تا دور آستانه از بیرون کتیبه «آیة الکرسى» از ابتدا تا «والله سمیع علی‌ام» به خط ثلث و با رنگ سفید بر زمینه آبى فیرزوه اى چرخیده و در پایان آن آمده است: «اصفهان کاشى سازى جهانگیرى..».
دور تا دور این کتیبه اسماء جلاله دیده می‌شود. در بالاترین قسمت آستانه و بالاى این دو ردیف کتیبه به خط نستعلیق نوشته شده است:
«آستان مقدّس حضرت امامزاده عبدالله (علیه السلام)» و با خط کمى ریزتر آمده است: «اداره اوقاف و امور خیریّه استان تهران، بسم الله الرحمن الرحیم، اداره اوقاف و امور خیریّه شهرستان رى».
دور تا دور آستانه ورودى، از داخل، آیات سوره «شمس» به خط ثلث و با رنگ سفید بر زمینه آبى فیروزه اى حک شده و در پایان آن آمده است: «امنا بالله سنه 1425». در اطراف این کتیبه نیز اسماء الهى دیده می‌شود.
در بالاترین قسمت آستانه نیز «آستان مقدّس حضرت امامزاده عبدالله علیه السلام» و بالاى آن با خط کمى ریزتر «بسم الله الرحمن الرحیم» آمده است. بیشتر وسعت صحن را قبور اموات و آرامگاه‌های خانوادگى تشکیل داده‌اند. از سردر اصلى آستانه تا بناى اصلى فاصله اى حدود صد و پنجاه متر را باید طى کرد. این مسافت سنگ فرش شده، مانند راهرویى است که دو طرف آن درختان سرسبزى صف کشیده‌اند.
وجود درختان بزرگ و وسعت آستانه، که حدود هجده هکتار تخمین زده می‌شود، بر جذابیّت این مکان، که امامزاده مانند بناى باشکوه در آن قرار دارد، افزوده است.
بناى بقعه در وسط صحن، دفتر مدیریّت در جنوب و سرویس بهداشتى در غرب آن قرار دارد. جلو بقعه حوضى به ابعاد 5×6 متر و ارتفاع پنجاه سانتى متر دیده می‌شود که از جنس سنگ و سیمان است و تعدادى شیرآب براى وضو گرفتن در اطراف آن تعبیه شده است.
نماى اصلى بقعه، نماى شرقى آن است که ایوان اصلى نیز در میانه آن جاى گرفته است. این نما آجرکارى، و لچکى قوس ایوان، کاشى کارى و داراى نقوش اسلیمى است.
در هر طرف طاق ایوان، دو طاق نماى عمودى (جمعاً چهار طاق نما) نیز قرار دارند. در این طاق نماها کاشى کاری‌هایی با نقوش اسلیمى اجرا شده‌اند که در آن‌ها خط نوشته‌هایی دیده می‌شود:
طاق نماى پایین سمت راست، «یا هو» آیات سوره «حمد» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا آخر که در پایان آن آمده است. «1327»
طاق نماى بالاى سمت راست، «یا هو» آیات سوره «قدر» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا آخر که در پایان آن آمده است. «1327»
طاق نماى پایین سمت چپ، «یا هو» آیات سوره «حمد» از «بسم الرحمن الرحیم» تا آخر که در پایان آن نوشته شده است «1327 هـ . ق، سازنده کاشى و تقدیم کننده خاک نگار مقدم»
طاق نماى بالاى سمت چپ، «یا هو»، سوره «قدر» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا انتها که در پایان آن آمده است «1327 هـ . ش»
بالاى طاق ایوان، تابلویى نصب شده که روى آن نوشته شده است: «الله، آستان مقدّس حضرت امامزاده عبدالله علیه السلام (رى)».
ازاره این نما به ارتفاع یک متر از سنگ مرمر سفید است. همچنین در لبه انتهایى نما، رخ بامى به ضخامت سى سانتى متر از سنگ تراشیده دیده می‌شود. دهانه ورودى ایوان اصلى پوشیده با جداره اى شیشه اى با قاب‌های فلزى است و ورود به فضاى داخلى ایوان از اتاق سمت شمال آن که کف کن بناست، صورت می‌گیرد. در این کفش کن نیز، در نماى شرقى و در سمت شمال، طاق نماى ایوان با طاقى تخت و ارتفاع 80/2 متر دیده می‌شود. در سه نماى شمالى، جنوبى و غربى گنبدخانه نیز طاق نماهایى در ارتفاع دیده می‌شود که داراى لچکى کاشى کارى با نقوش اسلیمى است. به جز این لچکی‌ها، بقیّه نماها با سنگ مرمر سنگ کارى شده است.
بناى امامزاده شامل کفشدارى، ایوان، پیش فضا، گنبدخانه، نماز خانه زنانه و نمازخانه مردانه بدین شرح‌اند:
فضاى کفشدارى در شمال ایوان است و ورودى به بنا از طریق در کفش کن صورت می‌گیرد. این اتاق داراى تزیینات آینه کارى و ازاره اى سنگى به ارتفاع 50/1 متر است.
پوشش سقف زیر آینه‌ها، رسمى سازى شده، به طورى که رسمى کامل با چشمه چهارده و یک نیم کار با چشمه کامل دوازده شکل گرفته است.
طبقه فوقانى اتاق ضلع شمالى گنبدخانه داراى پوشش و اندود گچى است و پوشش سقف آن به صورت نیم طاق ایوان است و ظاهراً زمانى یکى از ایوان‌های بقعه بوده است. رسمى این نیم طاق، به صورت نیم کار و چشمه کامل آن شانزده ضلعى است. در ورودى کفش کن در ضلع شرقى و به ابعاد 13/2×70/2 متر است. این کفش کن 99 قفسه دارد. ورودى این ایوان در جنوب کفش کن قرار دارد که قسمتى از آینه کاری‌های این ورودى ریخته است.
داخل فضاى ایوان تا ارتفاع حدود 50/1 متر ازاره اى سنگى اجرا شده و بقیه آن آینه کارى است. که در آن اسماء الهى دیده می‌شود.
پوشش داخلى سقف ایوان از یک نمی‌کار و یک طاق و تویزه تشکیل شده است.
چشمه کامل نیم کار شمسه اى بیست ضلعى است و در یک چهارم آن پنج شاپرک، چهار ترنج و دو پا باریک دیده می‌شود. گوشه‌های آن نیز به صورت اسکنج است. پاى طاق ایوان کتیبه اى شامل اشعار زیر چرخیده است:
«سخاو دانش و اقبال و فریز دانى *** همیشه باد ابر شخص خواجه ارزانى
نظام قاعده شوکت جهان دارى *** قوام ضابطه ملت مسلمانى
جهان مجد و سپهر هنر نظام الملک *** سلیل شخص نخستین و آصف ثانى
عیان ز نکهت خلقش نسیم نوروزى *** خجل ز ریزش دستش سخاب نیسانى
سرشت او همه مجد است و شخص او همه هوش *** مگر نه ز آب و گل است این وجود روحانى
زبسکه نیّت او پاک و فطرتش صافى *** فرشته رشک برد بر صفاى انسانى
همه حقایق کردار اوست تاییدى *** همه دقایق گفتار اوست برهانى
«کتبه العبد المذنب محمّد حسین الشیرازى»
مگر ز خامه او عاریت گرفته سحاب *** بنو بهاران پیوسته گوهر افشانى
بر آسمان چهارم هماره طعنه زند *** ز رأی روشن او بارگاه سلطانى
ز روشنى دلش از درون سینه پاک *** عیان خیالش جز رازهاى پنهانى
ز یمن معدلت او بعهد شاه جهان *** نماند هرگز جز فتنه را پریشانى
ستوده طینتش انواع فضل را موجد *** بلند همتش اثار خیر را بانى
بعهد دولت داراى دهر ناصر دین *** که در جنابش کیوان نموده دربانى
چه امرهاى خطیر و چه کارهاى بزرگ *** که از کفایت او سر نزد به آسانى
«غفر الله ذنوبه و ستر الله عیوبه فى شهر رجب سنه 1274»
هر آن بنا که ز اقبال او پدید آمد *** چو کاخ گردون باشد برى ز ویرانى
خصوص قبه این بارگاه خلد آسا *** مقام پاک سلیل على عمرانى
امامزاده صافى سرشت عبدالله *** یگنه گوهر داراى فضل سبحانى
توان و قوت بازیوى حیدرى عبّاس *** روان علّت ایجاد باقى و فانى
اگر بصدق برد نام نامیش را مور *** سزاست گر بکند دعوى سلیمانى
بحکم محکم دستور راد پاک سرشت *** تمام گشت چو این جایگاه ریحانى
نوشت کلک نثار از براى تاریخش *** همى بتابد از ین بقعه نور رحمانى
ورودى پیش فضا در غرب ایوان قرار دارد. در سمت راست این در کتیبه اذن دخول و در سمت چپ آن کتیبه زیارت نامه امامزاده دیده می‌شود.
ورودى پیش فضا در ضلع غربى ایوان است. این ورودى از چوبى قهوه اى رنگ است که روى آن کنده کاری‌های زیبایى دیده می‌شود.
در قسمت هلالى در، نقوش مشبّک زیبایى دیده می‌شود، که عبارت «ید الله فوق ایدیهم» بر آن حک شده است. در بالاى چهار چوب در نیز آیات سوره «اخلاص» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا انتها نقش بسته است. روى لنگه راست: «شد حواله ز ایزد منان» و روى لنگه چپ آن «کرد تقدیم مهدى دربان» نوشته شده است.
روى دو لنگه در با شیشه پوشانده شده است تا آسیبى نبیند. از طرف پیش فضا، در اطراف این در کاشى کاری‌هایی اجرا شده که خط نوشته آن حاوى اسامى چهارده معصوم است. در این فضا تا ارتفاع 50/1 متر ازاره سنگى اجرا و بقیه رنگ شده است. روى این جداره‌های رنگى نقوش زیباى الوان دیده می‌شود. در جنوب این فضا، کتیبه «این نقش‌ها توسّط عبّاس طاهر و اسدالله آقا قاسم بهرنگى تحت نظارت رضا عباسى در سال 1367 انجام پذیرفت» قرار دارد. دور تا دور این فضا کتیبه آیات سوره «جمعه» به خط ثلث و رنگ سفید که در پایان آن آمده است: «کتیبه کریم تاریخ 1366 هـ . ش» دیده می‌شود.
ورودى گنبد خانه در ضلع غربى این فضا قرار دارد. لچکی‌های طاق نماى در گنبدخانه کاشى کارى و داراى نقوش اسلیمى است. این ترکیب با کتیبه اى عمودى و افقى احاطه شده است. نوشته بالاى در «بسم الله الرحمن الرحیم انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یهطرکم تطهیرا السلام علیک یا ابا عبدالله الحسین 1365 هـ . ش» است.
همچنین کتیبه اى دور در چرخیده که خط نوشته آن به خط ثلث به صورت زیر است: «بسم الله الرحمن الرحیم و الذین صبروا ابتغاء وجه ربهم واقام الصلوة انفقوا مما رزقناهم سراو علانیة و یدرون بالحسنة السیئة اولئک لهم عقبى الدار جنات عدن یدخلونها و من صلح من آبائهم و ازواجهم و ذرّیاتهم و الملائکة یدخلون علیهم من کل باب سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار» و در حاشیه آن به خط کوفى و به رنگ زرد آیات سوره «ضحى» و سوره «اخلاص» دیده می‌شود. و در پایان آن آمده است: «اهدائى شرکت کاشى و سرامیک ماهر اصفهان سیّد جلیل تلفن 33174»
حدود پنجاه سانتى متر از کاش‌های سمت راست در ریخته است. چهار چوب در، منبت کاری‌هایی دارد که الفاظ «الله، محمّد و على» دور تا دور چهار چوب در به خط کوفى تکرار شده است و لفظ «احد» و عبارت «محمّد رسول الله» نیز در قسمت فوقانى درآمده است. در قسمت پایین چهار چوب در، سمت چپ «عبّاس شیرپره 1366» و در سمت راست «سنه، روکوب عمل» نوشته شده است.
بالاى در نیز آمده است: «این درب خاتم را مرحوم میرزا کاظم خان نظام الملک در سنه 1276 هجرى وقف آستان مبارک امامزاده عبدالله نموده‌اند».
سقف پیش فضا به صورت طاق و تویزه، و در آن، نقوش رنگى اجرا شده است.
ورودى گنبدخانه درى خاتم کارى دارد که روى دو لنگه آن اشعارى نوشته شده است:
«قبله ارباب حاجت مامن اهل دعا *** شهزاده مدفن عبدالله سبط مصطفا
لنگه راست در:
«پنجمین فرزند از نسل امام چارمین *** سیّد سجّاد فخر اولیاء زین العباد
بطن در بطنش همه از امهات طاهرات *** پشت در پشتش همه از انقیا و ازکیا
زان ملقب شد بعبدالله ابیض در عرب *** بسکه رخسار منیرش بوده پر نور و ضیا
گمرهان جهل را خلق کریمش دستگیر *** سالکان راه را لطف عمیقش رهنما
بارگاهش مستمندان را بود باب الکرم *** آستانش دردمندان را بود درالشفا
خفتگان خاک کویش ایمن از رنج و عذاب *** تشنگان جوى وصلش زنده از آب بقا
باب رحمت خانه امید هر کو نا امید *** کهف حاجت ملجاء و ماواى هر کو بى پناه
طوف کن از دل که اینجا زمزم و اینجا مطاف *** سعى کن باجان که اینجا مروه واینجا صفا
پیش خاصان حرم گر مطلبى دارى بگو *** نزد ارباب کرم گر حاجتى دارى بیا
مشکلى گر با شدّت رو حلقه این در بکوب *** تا که بینى زاده حیدر بود مشگل گشا»
لنگه چپ:
«چون در اینجا پاى نهاده ره اخلاص گیر *** کاندرین درگه نباشد جاى تزویر و ریا
پاک شو تا راه یابى در حریم قدس از آنک *** جاى ناپاکان نباشد هرگز این صحن و سرا
شرمسار و منفعل باشد بروز رستخیز *** هر که را نبود ولاى اهلبیت مرتضا
الغرض این گنبد و ایوان و خرگاه رفیع *** وین رواق و غرفه و این صفّه هاى با صفا
این گلستان ارم وین بوستان پرنعم *** این هواى روح فزا وین فضاى غمزدا
اینهمه اعمال نیک و انهمه آثار خیر *** کز بزرگان و نکو کاران بود باقى بجا
سال‌ها عبّاس دربان خادم این آستان *** جان فشانى کرد تا محفوظ ماندن این بنا
مهدى دربان پس از فوت پدر در این مکان *** خدمت انسان کرده کش گوید ملائک مرحبا
از پى تعمیر ایوان و رواق و بارگاه *** همّت از وى بوده و توفیق انجام از خدا
دارم از امید آنکه از لطف خداوندى شود *** هم پدر مشمول رحمت هم پسر حاجت روا
از شما خوانندگان دارد فتوحى التماس *** کاندر این درگه نسازیدش فراموش از دعا
همچنین روى دو لنگه راست و چپ نوشته شده است:
لنگه راست: «عبدالله الابیض ابن عبّاس ابن محمّد ابن عبدالله الشهید ابن حسن الافطس»، «این درى را که هست کهف امان»
لنگه چپ، «ابن على الاصغر ابن على ابن الحسین علیه السلام»، «کرد تعمیر مهدى دربان»
روى دو لنگه این در چوبى، حفاظ شیشه اى نصب کرده‌اند، و پشت این در چوبى و ساده است.
داخل گنبد خانه تا ارتفاع یک متر ازاره اى از سنگ مرمر دیده می‌شود و بقیه این فضا رنگ شده است. روى این جداره‌های رنگ شده، نقوش اسلیمى و نوشته‌های زیباى رنگى نقش بسته است. چهار قوس اصلى و شاپرک‌های بین آن‌ها، چشمه اى بیست و چهار ضلعى را در پاى گنبد به وجود آورده است. در گوشه‌های و محراب نیز مقرنس کاری‌های جالبى قابل مشاهده است. زیر پاى چهار قوس اصلى و گوشواره‌ها کتیبه اى نوشته شده که جاى صلوات بر ائمه (علیهم السلام) است و در آخر آن «الله جل جلاله، کلیّه تعمیرات بقعه متبرکه را انجام داد رجب 1369 کتیبه محمّد (ناخوانا) خوانسارى» نوشته است.
چهار نورگیر به اندازه تقریبى 50/1×50/1 متر در چهار جهت گنبد وجود دارد. لوسترى نسبتاً بزرگ از گنبد و همچنین پنج لوستر کوچک از سقف بر بالاى ضریح آویزان شده‌اند. قبر حاج مهدى دربانى متولّى قدیمى امامزاده، در جلو درِ ورودى حرم است و سنگ قبر بر دیواره جنوبى حرم نصب شده است.
نمازخانه زنانه، در غرب گنبدخانه، به ابعاد 86/4×85/3 متر و ارتفاع حدود پنج متر است. ازاره اى از سنگ مرمر به ارتفاع 35/1 متر در آن دیده می‌شود و بقیه دیوار آینه کارى است.
ورودى این نمازخانه که در قسمت جنوب است و به صحن راه دارد. به ابعاد 50/4×2/3 سانتى متر و ارتفاع 50/4 متر است. دو پنجره در این فضا به ابعاد 50/1×80 سانتى متر قرار دارند. این فضا با در چوبى قهوه اى رنگى به حرم منتهى می‌شود که ابعاد این در، ساخته شده است.
زیارت نامه امامزاده به صورت کاشى کارى در ضلع جنوبى فضا نصب شده، که در پایان آن آمده است:
«التماس دعا مرحومه بانو منصوره نیکوزاد (طلائیان)».
نمازخانه مردانه، در شمال گنبدخانه، به طول 20/7×20/4 و ارتفاع حدود 50/4 متر است.
جداره‌ها تا ارتفاع 57/1 متر از سنگ مرمر، و بقیه آن و همچنین سقف آن، آینه کارى است.
زیارت نامه امامزاده و دعاى حضرت صاحب الزمان در دیوار جنوبى رواق آینه کارى است و در پایان زیارت نامه نوشته شده است: «هدیه اسدالله عبداللهى» و در پایان دعاى «فرج» آمده است: «هدیه بانو منصوره لنجانى».
در این فضا، سه پنجره در قسمت شمالى وجود دارد. پنجره وسطى و رو به روى ورودى این فضا، به ابعاد 50/1×50/1 متر است و دو پنجره دیگر به ابعاد 50/1×26/1 متر است.
ورودى نمازخانه که به گنبدخانه باز می‌شود، به ابعاد سه 90/1×3 متر است. نمازخانه با دو قطعه قالى دوازده مترى پوشانده و کف آن نیز سنگ شده است.
ضریح فلزى طلایى رنگ به ابعاد 56/3×46/2 و ارتفاع 34/2 متر تا قسمت تاج است.
تاج نیز چهل سانتى متر است. بالاى ضریح با ابیاتى از «ترکیب بند» محتشم کاشانى (باز این چه شورش است) و نام ائمه اطهار (علیهم السلام) مزیّن است. پایه ضریح از سنگ مرمر و 26 سانتى متر است.
در میناکارى تاج، آیات سوره مبارکه «بلد» نوشته شده و روى پلاک‌های تاج، اسماء الهى و اسامى ائمه آمده است. روى در ضریح نوشته شده است: «ساخت و قلمزنى سیّد مصطفى احمدى و نجارى حاج اکبر خبوشانى اصفهانى 1368»
صندوق، به ابعاد 5/1×2 و ارتفاع یک متر، روى قبر و در داخل ضریح قرار دارد. کاشى کارى و رنگ‌های به کار رفته در آن سبز، سفید، مشکى و آبى است. روى صندوق آیه سى و پنجم سوره «نور» آمده است.
سنگ قبرى در صندوق قرار دارد، که دیده نمی‌شود. گنبد به صورت دو پوسته گسسته است که بین دو پوسته، تیغه‌های خشخاشى قرار گرفته است. در نماى ظاهرى، پوسته بیرونى گنبد داراى کاشى کارى فیروزه اى زیبایى است.
گریو نسبتاً بلند گنبد، با حدود پنج متر ارتفاع، داراى کاشى کارى با نقوش هندسى است و در قسمت فوفانى آن کتیبه «آیة الکرسى» به خط ثلث اجراء و در حاشیه این کتیبه، به خط کوفى و به رنگ زرد «لا اله الا الله و محمّد رسول الله» پشت سر هم تکرار شده و در پایان آن به خط نستعلیق آمده است: «کاشى کارى دور گنبد در سنه 1420 به همّت هیئت امناء و نظارت اداره اوقاف و امور خیریّه شهرستان رى انجام گرفت. کاشى سازى اصفهان منصور ابراهیم زاده» قسمت زیرین پوسته تحتانى گنبد نیز گچ کارى است که روى آن رنگ شده است.
قطر داخلى گنبد در پوسته تحتانى حدود هفت متر، قطر بیرونى گریو آن حدود 80/8 متر و ارتفاع نوک گنبد تا سطح گنبد حدود 8/2 متر است.
بناى فعلى امامزاده، با داشتن فضاهاى مختلف، از شکل یک بناى منفرد خارج و تا حدى به الگوى گسترده نزدیک شده است. طرح فعلى بقعه به صورت تک ایوانى است، که در نتیجه دخل و تصرّفات، دهانه ورودى ایوان مسدود و فضاى زیر ایوان جزء فضاهاى داخل محسوب شده است. به نظر می‌رسد، در گذشته نه چندان دور، بناى امامزاده بسیار مقارن با الگوى چهار ایوانى بوده و امروزه، در نتیجه برخى تصرّفات، ایوان‌های دیگر جلوه چندانى ندارد; هر چند هنوز هم طاق نماها و کاربندی‌های نیم طاق آن‌ها تا حدى آشکار و جلوه گر است.
طرح کلّى معمارى بنا قدیمى است و به نظر می‌رسد که، بقعه داراى فضاى اصلى جدید است. اما ظاهراً اندودها، نماسازى و برخى دخل و تصرّف‌ها همچون دو طبقه بودن بعضى فضاهاى جانبى و اتاق‌ها، جدید است. بنا سالم است و آسیب دیدگى خاصى در آن دیده نمی‌شود. در قسمت نماهاى بیرونى، کاشى لچکی‌های طاق نماها در برخى نقاط فروریخته که نیازمند تعمیر و مرمّت است.
دفن شدگان
تعداد 808 قبر به صورت مقبره خانوادگى در این آستانه دیده می‌شود، که بعضى از آن‌ها در طول زمان از بین رفته و بعضى نیز تعمیر شده است. بیشتر این مقبره‌ها مربوط به دوره قبل از انقلاب است. جلوى در ورودى حرم سنگ قبر متولى امامزاده عبدالله بر بدنه دیوار نصب شده است. نام وى حاج مهدى دربانى است که گفته می‌شود هفده پشت تولیت آستانه را به عهده داشته و متوفّاى 1367 هـ . ش است. از آنجا که این محلّ در گذشته قبرستان عمومى بوده شخصیّت هاى معروفى نیز در این محلّ دفن شده‌اند. از جمله افراد دفن شده در صحن عبارت‌اند از:
ـ صابر همدانى (شاعر); صولت الدوله قشقایى; سیّد على مفسر; تیمورتاش وزیر دربار رضاخان; یدالله سحابى; سه دانشجوى شهید شانزدهم آذر دانشگاه تهران
احمد اصطهباناتى، وفات چهارم شعبان 1354 هـ . ق
میرزا محمّد على، وفات یکشنبه سوّم محرم سال 1362
علیرضا خان چنگى نوازنده، وفات سال 1327 هـ . ق
صنیع الملک زرگرباشى و محمّد هاشم میرزا، وفات ششم شعبان سال 1359
خلیل خان ثقفى و حاج میر سیّد على بن حسین موسوى حایرى طهرانى بهشتى
محمّد على بامداد خراسانى، وفات چهاردهم مرداد 1319 خورشیدى
سیّد احمد ادیب پیشاورى و سهراب زاده، وفات سال 1351
غلامحسین ظهیرالدینى و ـ میرزا احمد، وفات سال 1354
حجت الاسلام و المسلمین حاج سیّد جلال درى طباطبایى، وفات روز سوّم مهر 1331 هـ . ش
آیت الله شیخ اسدالله ثقة الاسلامى یزدى، وفات سال 1370 هـ . ق آرامگاه او در قسمت شمالى باغ امامزاده عبدالله واقع است.
میرزا ابوالفضل خلف الصدق ملأ على طالقانى قزوینى، وفات سال 1301
پسر سپهبد زاهدى و حسین قلى خان نظام السلطنه مافى، وفات 1326. ([1])
- ۱۹۵۰
- ادامه مطلب
