مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة باشکوه این امامزاده که به «سلطان ابراهیم» مشهور است، در آبادى شهر کهنه، میان قوچان و فاروج واقع شده و اکنون در مسیر اصلى جادّة شمال به مشهد قرار گرفته است.

بناى اصلى حرم، اتاقى مستطیل شکل با چهار درگاه در چهار جانب آن است. در دو طرف شمالى و جنوبى بنا، دو ایوان و در جانب شرقى و غربى و دو سوى ایوان‏ها، رواق‏ها و غرفه‏هایى وجود دارد. در اطراف صحن، بر روى هم 22 غرفه با اتاق‏هایى در پشت آن‌هاست.

این آرامگاه در 70 کیلومتری شمال غرب تربت حیدریه، دهستان کدکن انتهای کوچة جمال واقع است. بناى مذکور، تماماً با آجر و گچ ساخته شده و به نظر مى‏رسد از آثار معمارى قبل از دورة ایلخانى باشد. متّصل به ضلع شرقى ایوان مسجد، مقبرة نظام الملک الخلوى البکروى است که سلسله نسب او در سنگ قبرش درج شده است. بناى این مزار، نسبت به ساختمان مسجد، قدیمی‌تر است. زمین زیربناى مقبره، حدود ده ذرع بوده و چهار سکو داشته است. قبر در وسط مقبره قرار دارد و راه آن از طرف شمال و در ضلع غربى، به ایوان باز مى‏شده است. دیوار جنوبى و قسمت عمدة سقف مقبره در دورة اخیر خراب گردیده است.

این بنا در خیابان نادرى و چهار راه شهداء شهر مشهد واقع شده است. آرامگاه قدیمى نادر که در زمان حیات وى ساخته شده بود، پس از کشته شدن او مورد ویرانى عمدى قرار گرفت. در زمان حکومت احمد قوام (قوام السلطنه) بناى دیگرى بر آرامگاه نادر شاه ساخته شد که آن هم مدّتى بعد در معرض آسیب و خرابى قرار گرفت و به صورت نامناسبى درآمد.

این آرامگاه در شرق روستاى خرگرد، از دهستان میان خواف، در دامنة تپّه‏اى واقع شده و به «میرکابدین» که خلاصه شدة میر قوام الدّین است، مشهور مى‏باشد.

ساختمان آرامگاه که از آثار قرن نهم و دهم هجرى است، از سنگ لاشه و ملاط گل و گچ ساخته شده است. بر روى سنگ قبر وى اشعار ذیل حکاکى شده است:

این آرامگاه در روستاى بزد، در 17 کیلومترى جنوب غربى تربت جام قرار دارد. در داخل قبرستان این روستا، بنایى وجود دارد که به مقبرة «میر غیاث الدّین» معروف است و داراى قبرى در فضاى باز و جلوى ایوان است. نقشة آن، مربّع شکل به ابعاد 5/13×5/13 متر است که نماى اصلى آن در جبهة شرقى، داراى ایوانى به ابعاد 5/5 متر عرض، 90/3 متر طول و 60/8 متر ارتفاع با طاق‏هاى دو طبقه در طرفین است. در محور اصلى بنا، ایوانى است که در وسط ضلع شرقى جاى گرفته است. این ایوان، داراى پوشش نیم گنبدى با نیم کاربندى 24 ضلعى و دو سه کنج است.

این مقبره در خیابان کوه سنگى در غرب شهر مشهد و در کوچة شهید قرائیان قرار دارد.

ساختمان بقعه، داراى ایوانى بلند با کاشى‏هاى الوان است که از دور جلب توجّه مى ‏کند.

ایوان در میان یک صحن بزرگ قرار دارد و یکى از بناهاى باستانى در مشهد به شمار مى‏ رود و تعدادى قبر هم در آنجا به چشم مى‏ خورد.

این آرامگاه در 86 کیلومترى شهر سبزوار و 44 کیلومترى شمال شهر سلطان آباد و در خارج از روستاى بابالنگر واقع شده و مشهور به «سیّد مطهّر» است.

پلان آرامگاه مستطیل شکل و از گل و سنگ و آجر و گچ و آهک تشکیل شده و پى بندى آن سنگ لاشه و کرسى چینى آن نیز با سنگ صورت گرفته است. شکل بقعه، قابل مقایسه با بناى چوبلیک و حاج بابا توکّل و گل گنبد در بخش خوشاب است.

مولانا کمال الدّین حسین کاشفى ـ واعظ، نویسنده و فقیه دورة تیمورى ـ اهل سبزوار بوده و مدّت‏ها در هرات به سر مى‏برده است. وی هم دورة سلطان حسین بایقرا و امیر على شیر نوایى بوده است. وى در سال 910 هـ . ق در سبزوار وفات یافت و آرامگاهش در ناحیة جنوب شرقى سبزوار در کنار خیابان نظام الملک (شهدا) قرار دارد.

این آرامگاه در میان روستاى انداده، بخش جوینِ شهرستان سبزوار واقع شده است. بقعه از خشت و گل ساخته شده و شامل دو ایوان کوتاه در شمال و شرق و حرم مربّع شکلى به ابعاد 3×4 متر است که بالاى آن گنبدى عرقچینى به قطر چهار و ارتفاع تقریبى سه متر است. بنا به جهت فرسودگى و عدم رسیدگى به آن آسیب جدّى دیده و خوف ریزش آن مى‏رود. با توجّه به سبک بنا معلوم مى‏شود که از بناهاى قرن یازده هجرى است. که در زمان صفویّه مرمّت شده و اینک از سوی سازمان میراث فرهنگی در حال مرمّت است. در جوار این آرامگاه، آرامگاه شهداء جنگ تحمیلى احداث شده و قبرستان عمومى روستا در جوار بقعه است.

محمّد غفارى، فرزند میرزا بزرگ کاشانى، معروف به کمال الملک، از مفاخر هنر نقّاشى ایران است که از خود آثار و میراث ارزشمندى برجاى نهاده است. آرامگاه کمال الملک، توسّط انجمن آثار ملّى ایران در فضاى شمالى مقبرة شیخ عطّار در دو کیلومتری شهر نیشابور با سبکى زیبا توسّط بتون مسلّح طرّاحى و اجرا گردیده است (1341 هـ . ش). مساحت زیربناى آن، 28 متر مربّع و داراى شش ایوانچة مقعر است. داخل فرو رفتگى ایوانچه‏ها را با کاشى‏هاى معرّق نفیسى به رنگ‏هاى لاجوردى، سفید و غیره زینت داده‏اند و سنگى به تاریخ 1340 بر روى قبر نصب کرده ‏اند.

مجموعه‏اى وسیع، شامل سردر ورودى و هشتى، صحن بزرگ و صحن کوچک، گنبدخانة آرامگاه با ایوان مقابل آن، مسجد و بناى شرق تربتخانه وسردابه می‌باشد که در ضلع جنوبى خیابان قائم مقام شهر تربت حیدریّه واقع شد است.

مجموعة مزبور که به اعتبار تربت قطب الدّین حیدر ـ سرسلسلة فرقة حیدریّه (531 ـ 618 هـ . ق) و از قطب‏هاى بزرگ عارفان ـ به وجود آمده، در طول زمان دستخوش تغییراتى چند شده و بناهایى به آن افزوده گردیده که برخى نیز ویران شده است.

این آرامگاه با شکوه در شمالى‏ترین بخش شهر قدیم طوس، حد فاصل دو روستاى توس سفلى و اسلامیّه، مزار و آرامگاه حماسه سراى بزرگ ایران واقع شده است. مرقد این شاعر بزرگ، به دلایل مختلفى به مدّت 1000 سال فاقد بناى مناسبى بوده است. و به نظر مى‏رسد مرقد در ابتدا داراى بنایى بوده که به هنگام حمله مغولان و ویرانى شهر توس به دست تولوى ـ پسر چنگیز ـ از بین رفته است.

این آرامگاه با شکوه، در شرق آرامگاه امامزاده محمّد محروق و ابراهیم قرار دارد. این محل، سالیان متمادى، از یادها رفته بود و شاید اگر وجود امامزاده محروق نبود، قبر خیّام نیز به طور کلّى محو و نابود مى‏شد. در سال 1341هـ . ش انجمن آثار ملّى، در فاصلة 100 مترى شمال امامزاده ]دقیقاً شمال شرق[، بناى یادبود این حکیم بزرگ را بنا کرد. این بناى عظیم با استحکام زیاد از آهن و سنگ به صورت گنبدى رفیع با ده پایه بر روى زمین ساخته شده که پایه‏ها با اشکال هندسى و لوزى‏هاى بزرگ و کوچکى به یکدیگر متّصل شده و گنبد تشکیل یافته است. سبک این بنا، مخلوطى از سبک معمارى شرق و غرب و شاید الهامى از اندیشة خیّام و نکات هندسى و ریاضى است که خیّام مقامى والا در آن علوم داشته است. بر اطراف پایه‏هاى گنبد، هرم‏هایى از سنگ‏هایى بزرگ و آب‌نماهایى سنگى ساخته‏اند که داخل آن‏ها کاشى‏کارى شده است. در قسمت غرب آرامگاه، مجموعه‏اى از کتابخانه و موزه و مهمان‏خانه وجود دارد.

این آرامگاه در یک کیلومتری غرب آبادی حضرت سلطان، در هفت کیلومتری غرب بخش نوخندان و در 17 کیلومتری شمال غرب شهر درگز واقع شده است.

ساختمان قدیمی آرامگاه که از آثار دورة تیموریان است، به صورت یک چهار طاقی گنبدی است که از سنگ لاشه و ملاط گچ و ساروج ساخته شده و گنبدی ناری یا عرقچینی بلند در بالای آن قرار دارد. چهار زاویة بنای داخلی را با ایجاد چهار گوشواره به دایره تبدیل نموده‌اند تا بدین وسیله گنبد بنا را بر آن استوار سازند. مدخل اصلی بنا در جانب مغرب قرار دارد و در دو طرف آن دو اتاق وجود داشت که متاسّفانه بر اثر مرور زمان و کم توجّهی ساختمان آن فرو ریخت و خوشبختانه در سال 1373 توسّط سازمان میراث فرهنگی مرمّت اساسی شد.

این آرامگاه با شکوه، در شش کیلومترى شرق شهر نیشابور در نزدیکى امامزاده محروق و آرامگاه خیّام واقع گردیده است. ساختمان قدیمى مقبره، از آثار امیر على شیرنوایى و دورة سلطان حسین بایقراست که در کتاب تذکرة دولت شاه، ذکرى از آن رفته است. اکنون از بناى امیر على شیر نوایى که دولت شاه بدان اشاره کرده، جز سنگ میله بالا سر قبر که تاریخ بنایش ظاهراً 891 هـ . ق بوده، چیزى باقى نیست.

در غرب شهر گلمکان، نزدیک روستاى نوزاد، گنبدى بلند در یک مکان مرتفع از دور دیده مى‏شود و نظر مسافران و عابران را به طرف خود جلب مى‏کند. جاده باریکى از دو سوى تپه به طرف بقعه کشیده شده و راه وصول به آنجا را براى مسافران و علاقمندان آسان ساخته است.

این آرامگاه باشکوه در خیابان شهید مدرس شهر کاشمر و در بلوار شاهدِ این شهر واقع شده است.

پس از شهادت آیت اللَّه سید حسن مدرس  در 26 رمضان سال 1357 هـ . ق مطابق با 23 آذر ماه سال 1316 هـ . ش، جسد او را در محلّى بیرون از شهر کاشمر که آن روزها به «تپّه آخوند» معروف بود، دفن کردند. مردم کاشمر ضمن زیارت قبر مدرس که به قبر «آقاى شهید» مشهور بوده، در تاریکى شب بنایى بر آن مى‏ساختند و روزها مأمورین شهربانى وقت آن را خراب مى‏کردند. پس از سه سال، صورت مزار شهید مدرس علنى شد و پس از وقایع شهریور سال 1320 که به زوال اقتدار رضاشاه منجر گردید، مردم کاشمر به فکر افتادند که مزار شهید مدرس را آباد کنند.

این آرامگاه در میان جادة مشهد به هرات، در حاشیة شهر تربت جام قرار دارد و مشتمل بر ده بناى تاریخى است که در اطراف یک حیاط وسیع ساخته شده است. قبر خود شیخ، بدون هیچ گونه بنایى، به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمى قرار دارد.

آرامگاه شیخ احمد بن ابی‌الحسن جامی، یکى از بزرگ‏ترین مراکز زیارتى شرق ایران است که در قرن نهم هجرى به اوج شکوفایى خود رسید.

 این آرامگاه در شمال روستاى نیاز آباد، و در حاشیة جنوبى قبرستان روستا، در 20 کیلومترى جنوب سنگان و حدود 45 کیلومترى جنوب شهر خواف و 12 کیلومترى مرز افغانستان واقع شده است.

ساختمان آرامگاه که بنایى آجرى و بلند است به مزار خواجه مجد و ماضى نیز خوانده مى‏شود و داراى پلان مربع شکل و چهار ایوانى است که هر ایوان از طریق یک درگاهى بر دیوار انتهایى به بیرون راه دارد.

در سه کیلومترى جنوب شرقى شهر تربت حیدریه، در مسیر راه اصلى شهرهاى جنوبی خراسان، روى تپّه‏اى مشرف بر جادّه و ارتفاعات اطراف، مزارى قدیمى و معروف وجود داردکه منسوب به شیخ ابوالقاسم گورکانى (گرگانى) متوفّاى 450 هـ . ق ـ از مشاهیر عرفاى خراسان ـ است. مزار، در آبادى شیخ ابوالقاسم واقع می‌باشد که تا قبل از تعمیر آن، در سال 1340 هـ . ش، به کلاته درویشى معروف بوده است. نام صاحب مزار، مطابق سنگ نوشتة آن، شیخ ابوالقاسم على الکورگانى، از سران عرفاى «صوفیّة معروفیّه» در اواخر قرن چهارم و نیمة اوّل قرن پنجم هـ . ق است.