مزارات ایران و جهان اسلام

ده حسن آباد در جانب راست مسیر رود شاهرود بفاصله یک کیلومترى از آن قرار دارد.

قبرستان حسن آباد بر بالاى تپّه بلندى مشرف به جاده واقع شده است.
رودخانه شاهرود و مزارع اطراف آن از فراز تپّه چشم انداز جالبى دارد. بر روى تپّه مزبور بناى سنگى هرمى شکلى خودنمائى مى‏کند که قسمت پایین آن عبارت از مکعب مستطیلى به طول 80/5 و عرض 50/4 متر است.
ارتفاع این مکعب از سطح زمین در هر طرف با توجّه به شیب زمین بین 10/1 و 60/1 متر متغیر مى‏ باشد.

بقعه این امامزاده در میان روستاى رزجرد[1]، در 18 کیلومترى شمال خاور قزوین واقع شده است.

بقعه، بنایى ساده به ابعاد 4×4 متر است که در آن از جانب جنوب باز مى‏شود و گنبدى غنچه‏اى به ارتفاع 2 متر در بالاى آن است. در وسط بقعه، ضریح آهنى به ابعاد 20/1×2 متر نصب شده و زیارت نامه‏اى به خط زیباى نستعلیق بر دیوار بقعه آویزان است که قدیمى‏ترین شى‏ء موجود در این بقعه است و امامزاده محمّد را با عنوان محمّد بن حسن المجتبى علیه‏السلام معرّفى نموده و در آخر حرره سیّد محمّد مشتاق و تاریخ 1365 ه . ق را دارد.

این آرامگاه در خیابان پیغمبریّه، در حاشیه شرقى آن و در غرب عمارت و باغ چهلستون واقع شده است و در قسمت شمالى بقعه، مدرسه پیغمبریّه قرار دارد.

معروف است که در مقبره پیغمبریّه، چهار تن از انبیاء مدفونند.گرچه عدّه‏اى نام هایى براى آنها ذکر کرده‏اند.لیکن هیچگونه اطّلاع موثّقى درباره بقعه و سوابق صاحبان آنها در دست نیست.جغرافى دانان و سیّاحان بسیارى در طول تاریخ قزوین عبور کرده‏اند از جمله امام رافعى قزوینى در کتاب التدوین با آنکه گورستان‏هاى قزوین و بقاع و مزارات بزرگان را یاد کرده، اسمى از پیغمبریّه نبرده است. همچنین حمد اللّه‏ مستوفى، چه در تاریخ گزیده و چه در نزهة القلوب، از این بقعه نامى ذکر نکرده است. در آثار مستشرقین و جهانگردان بسیارى از دوره تیمورى و قبل از آن تا دوره قاجار و
پهلوى، اسمى از این بقعه نیامده است. تنها در دوره قاجار (1303 ـ 1302 ه . ق) میزرا محمّد حسین فراهانى در سفرنامه خود، ضمن توصیف شهر و ابنیه آن، درباره این بقعه مى‏نویسد:« یکى بقعه پیغمبریّه است که این هم در جنب عمارات دیوانى واقع است و مى‏گویند که چهار نفر از انبیاء و یک امامزاده در این جا مدفون است، هیچ بانى و اسم و رسمشان معلوم نیست.
در چند سنوات آقا سیّد على نام مجتهد آن را تعمیر کرده است.»

این آرامگاه در ابتداى روستاى لهارد (شارد)، در 36 کیلومترى جنوب باخترى شهر قزوین واقع شده است.

بنایى نسبتا تازه ساخت که از داخل به صورت شش ضلعى است و هر یک از اضلاع آن 2 متر و درِ آن از جانب مشرق باز مى‏شود و دو پنجره در جنوب و شرق دارد. ایوانى در جانب مشرق تعبیه شده که طول آن 3 و ارتفاع آن 2 متر است و در جانبین آن دو گلدسته کوچک احداث شده است. در وسط بقعه، ضریح چوبى به ابعاد 1×50/1 و ارتفاع 20/1 متر قرار دارد. در بالاى بقعه، گنبدى کلاه خودى به صورت دو پوش به قطر 5 و ارتفاع بیش از 6 متر قرار دارد که نماى خارجى آن را ایزوگام نموده ‏اند.

حمداللّه‏ مستوفى، مؤرّخ، جغرافیدان، شاعر و نویسنده زبردست عهد مغول به سال 680 هجرى قمرى در قزوین به دنیا آمد. او از خاندان قدیم و مستوفیان قزوین است که نسبش با چهارده پشت به حرّ بن یزید ریاحى مى‏رسد. این خاندان از زمان معتصم عبّاسى در قزوین ساکن شده و داراى شغل دیوانى بوده‏اند. خواجه فخرالدّین احمد برادر حمداللّه‏ مستوفى نیز از نویسندگان و سخنوران دوران خدابنده، اولجایتو و ابوسعید بهادر بوده و در دیوان شاهان ذکر شده مشاغلى داشته است. حمداللّه‏ مستوفى از نزدیکان و نویسندگان زبر دست خواجه رشیدالدّین فضل‏اللّه‏ همدانى بود و خواجه پس از کشته شدن سعدالدّین ساوجى به سال 711 قمرى که در کارها استقلال یافت، حکومت و  مستوفى گرى قزوین، ابهر، زنجان و طارم را به عهده حمداللّه‏ مستوفى گذاشت. برادر دیگرش زین‏الدّین محمّد نیز نایب دیوان وزارت بود. پس از کشته شدن خواجه رشیدالدّین فضل‏اللّه‏، حمداللّه‏ مستوفى به حکم سابقه خدمتگزارى به خاندان رشیدى، در سلک ملازمان پسرش خواجه غیاث‏الدّین محمّد در آمد و پس از کشته شدن خواجه غیاث‏الدّین، یعنى از تاریخ 736 قمرى به بعد، دیگر از احوال حمداللّه‏ مستوفى اطّلاعى در دست نیست. تاریخ در گذشت وى را بیشتر مورّخین و تذکره نویسان سال 750 قمرى نوشته‏اند. بعضى هم سال 766 ذکر کرده‏ اند، اما سال 750 معتبرتر است و او هنگام مرگ 70 سال سن داشته است.

این آرامگاه، در شرق شهر قزوین، در محله پنبه ریسه و مشرق میدانگاه، بین امامزاده على و آمنه خاتون واقع شده و به «گنبددراز» نیز معروف است.

این مقبره مخروطى بین مردم به گنبد دراز مشهور و معروف است.
سرهنگ گلریز در کتاب مینودر راجع به این آرامگاه مى‏نویسد: «این بقعه در خاور شهر قزوین در محله پنبه ریسه و مشرق میدانگاه، بین امامزاده على و امینه خاتون واقع شده است. بواسطه بى مبالاتى مردم آن حدود، محوطه آرامگاه صورت خرابه‏اى را پیدا کرده بود که خاکروبه خود را آنجا مى ‏ریختند. در حدود 1310 خورشیدى و زمان فرماندارى اعتمادالدوله صدرى، عدّه‏اى از مردم علاقمند، دیوارى دور محوطه آن کشیدند و تعمیرات مختصرى نمودند که البته در خور چنین مرد بزرگى نبود.

این برج که در 29 مترى برج اوّل خرقان قرار دارد. از نظر طرح و نقشه شباهت بسیار به بناى قدیمى‏تر دارد. نقشه آن نیز هشت ضلعى است و در گوشه‏ ها ستونهاى مدور بکار برده شده است. در این اثر ارتفاع ستونها کمى بیشتر از اثر قبلى است و تا روى ساقه گنبد ادامه یافته و چنین مى‏نمایند که به
یک کلاهک گنبدى شکل ختم مى‏ شده‏ اند.

در این بنا معمار بجاى دو پلّکان مارپیچى که در اثر قبل قرار دارد یک پلکان بکار برده است.

در بالاى ستونى که پلّکان مارپیچى داخل آن واقع است، پنجره‏اى مستطیل شکل با قوس جناغى در پوشش خارجى گنبد قرار تا نور لازم را در مسیر پلّکان تأمین مى‏سازد. در این برج معمار ضمن رعایت ابعاد برج قبل حدود 55 سانتیمتر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشیده‏ترى به بنا ببخشد.

این چشمه از مهم‏ترین چشمه‏هاى آب گرم استان قزوین به شمار مى‏ رود و هر ساله هزاران نفر براى استفاده از خواص درمانى آب آن، به این محل مسافرت مى‏کنند. بعد از زمین لرزه خرداد 1369، مقدار آب و دماى آب این چشمه به طور چشم‏گیرى افزایش یافته است.

در فاصله 45 کیلومترى جادّه قزوین ـ رشت، دو چشمه به نام‏هاى آب ترش و آب لرزان وجود دارد که به فاصله چند صد مترى از یکدیگر قرار گرفته ‏اند. اطراف چشمه‏ها را رسوب‏هاى آبرفتى به همراه لیمونیت و
هماتیت پوشانده‏اند. بلورهاى گچ و توده‏هاى سنگ گچ نیز در پیرامون چشمه وجود دارد.

چشمه آب گرم خرقان به فاصله 95 کیلومترى قزوین از همدان، و در کنار جادّه قرار دارد. رودخانه ابهر رود از این منطقه مى‏گذرد و آب چشمه آب معدنى خرقان، پس از استفاده، به آن مى‏ ریزد.

رسوب‏هاى دوران چهارم اطراف چشمه را پوشانده‏اند. آب چشمه خرقان از میان رسوب‏هاى کربناته که بر روى سازندهاى آهکى دوره ائوسن قرار گرفته‏اند، بیرون مى‏آید. در این منطقه، گسلى از شمال شرقى به جنوب غرب وجود دارد که چشمه خرقان در قسمت انتهاى جنوبى آن جاى دارد.

این چشمه در روستاى یله گنبد قاقازان، در شمال غربى قزوین قرار دارد.
این چشمه در کف درّه‏اى از زمین مى‏جوشد. شمال درّه از سنگ‏هاى آذرین،و جنوب آن از سنگ‏هاى آهکى تشکیل شده است. چشمه داراى چند مظهردر چند نقطه نزدیک به هم است و آب آن در حوضچه‏هایى جهت استحمامجمع آورى مى‏ شود.

این مسجد که در دوره صفویّه ساخته شده است، در کناره غربى خیابان پیغمبریّه قزوین قرار گرفته است. این مسجد دو در دارد: یکى از خیابان پیغمبریّه و دیگرى از کوچه‏اى که از جنوب آن مى‏گذرد. داخل مسجد عبارت از محوطه‏اى سرپوشیده است که در حدود 200 مترمربّع از سقف آن را تاق‏هاى آجرى پوشانده است. ازاره‏هاى دیوارهاى اطراف و ده ستون وسط آن از سنگ مرمر است. طول و عرض هر یک از سنگ‏هاى مرمر بیش ازیک م تر است و در حدود 115 قطعه از این سنگ‏ها در این ساختمان به کار رفته است. ازاره‏هاى بالاى سنگ‏ها، به پهناى بیش از نیم متر، کاشى کارى شده است. کاشى‏هاى ازاره بنا ظریف و به رنگ آبى است. دورِ کاشى‏ها را با کاشى مشکى و سرمه‏اى حاشیه داده‏اند. در وسط تاق دوّم، محرابى هست که دور آن را کاشى آبى رنگ چسبانده‏اند و نام‏هاى امامان علیهم‏السلام، به خط نسخ و به رنگ سفید، در آن‏ها نقش گردیده است.

این بناى وسیع در جانب غربى خیابان مولوى قزوین واقع شده است.
مجموعه صالحیّه یک در از کوچه غربى و یک در از کوچه شمالى کنار خود دارد. درِ شرقى بنا، هم به مسجد و هم به مدرسه راه دارد. در جانب شمال، به جز درِ ورودى، درهاى بزرگى با نرده‏هاى آهنى وجود دارد. در طرف جنوب بنا، ارسى‏هایى تعبیه شده است که به حیاط مدرسه گشوده مى‏شوند.
ساختمان مسجد را با آجر، و سقف آن را با تاق‏هاى آجرى پوشانیده و سفید کرده ‏اند. حیاط مدرسه از کف مسجد پایین‏تر است و در هر دو طبقه حجره‏هایى براى استفاده طلبه‏ ها دارد.

این بنا که در جانب شرقى خیابان شهداى قزوین قرار گرفته است، به امر یکى از امیران ترکمانیه قزوین به نام «آقاسى» بنا شده است. در سال 1321 هجرى قمرى، مرحوم «حاج میرزا مسعود شیخ الاسلام قزوینى» به تجدید بناى آن همّت گماشت و آن را به صورت مسجد و مدرسه در آورد.
ساختمان مدرسه آجرى است و آجرهاى آن با گچ بندکشى شده است.

این بنا در محلّه دیمج در خیابان تبریز شهر قزوین قرار دارد و متعلّق به دروه قاجار ـ سال 1231 هجرى قمرى ـ است. بانى آن دو برادر به نام‏هاى حسین خان و حسن خان از سرداران قاجارى بوده‏اند. نقشه بنا مربّع مستطیل است و ساختمان آن در دو اشکوب ساخته شده است. ازاره بنا با سنگ و
بقیّه آن با آجر تراش خورده ساخته شده و با کاشى‏هاى رنگارنگ تزئین یافته است. دور تا دور حیاط مدرسه را از چهار سو با اشعار مرحوم محتشم کاشانى به خط نستعلیق زیبا، به رنگ سفید در کاشى بنفش، کتیبه کرده ‏اند.

در دو بخش شرقى و غربى مدرسه، حجره‏هایى ساخته شده است؛ به این ترتیب که یک حجره بزرگ در میان است و در دو سوى آن دو گوشواره باریک جاى گرفته است که راهروى طبقه دوّم مى‏باشند. حجره‏ها وسعت کافى دارند و هر حجره پستویى نیز دارد. طبقه (اشکوب) دوّم نیز مانند طبقه اوّل است؛ ولى چهار حجره باریک دیگر در بالاى گوشواره‏ها ساخته شده است.

شهر قزوین در گذشته هشت دروازه داشته که به نام‏هاى دروازه رشت، باغ شاه، درب کوشک، تبریز، تهران، شیخ آباد، امامزاده حسین و خندقبار معروف بودند، امروزه از آن میان، تنها دو دروازه درب کوشک و تهران باقى مانده‏اند.

دروازه درب کوشک که در انتهاى خیابان آزادى قرار دارد، در دوره قاجاریّه ساخته شده و در سال 1296 هجرى قمرى در دوره حکومت عضد الدوله، کاشى کارى شده است.

این سرا در میان بازار قزوین و نزدیک به چهار سوق بزرگ قرار دارد و درِ شرقى آن به بازار بزّازها گشوده مى‏شود. درِ جنوبى سرا به طرف بازار و نزدیک به حمام جلودار قرار گرفته است. این سرا که بنایى دو طبقه است و گویا محل ضرب سکّه بوده است، پیش از جنگ جهانى اوّل، مرکز فعالیّت تجارى بوده و در حال حاضر رونق چندانى ندارد.

این سرا که در خیابان امام خمینى رحمه ‏الله قرار دارد، یکى از وسیع‏ترین و کامل‏ترین سراهاى قزوین است و توسّط سعدالسلطنه، فرماندار قزوین در دوره قاجار، بنا شده است.

سراى سعدیّه ساختمانى است یک طبقه با حیاطى بسیار بزرگ که در اطراف آن حجره‏هایى ساخته‏اند. تاق‏هاى حجره‏ها یزدى بندى شده است.

این قلعه که در قسمت شمالى قزوین قرار دارد، محل اقامت محمّد زمان خان رشوند بوده و او آن را به صورت قلعه‏اى بزرگ ساخته است. این بنا از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و داراى برج‏هایى است که با سنگ‏هاى بزرگ به وزن 400 تا 450 کیلوگرم بنا شده است.

بناى قلعه به سه بخش تقسیم مى‏شده که عبارت‏اند از: اندرونى، بیرونى و محل زندگى خدمتکاران. در کنار بناهاى مزبور، حمام و آسیاب و اصطبل جاى گرفته‏اند. تالار بزرگ بیرونى که محل باریابى نمایندگان و بزرگان هفت ناحیه رودبار بوده، هنوز پابرجاست و گچ برى‏هاى جالب آن معرف شکوه و عظمت دیرین آن است.

این آب انبار در اواسط خیابان سپه قزوین، رو به روى جلو خان و سرِ کوچه مسجد جامع کبیر و در شمال مسجد جامع کبیر قرار گرفته است. بانى آن على خان نامى از امیران بزرگ نظامى بوده که در اواخر سده یازدهم آن را بنا کرده است. کتیبه این آب انبار به خط نستعلیق و در روى سنگ مرمر کنده شده است. اما در تعمیرات بعدى بنا، سنگ‏هاى کتیبه آن پس و پیش کار گذاشته شده و برخى از سنگ‏هاى آن شکسته و از میان رفته است.