مزارات ایران و جهان اسلام

در سال 349 هـ .ق شخصى در دیلم اظهار دعوت به خود نمود که لقب خود را مستجیر بالله گذاشته بود، دعوتش بیعت کردن با برگزیده از خاندان پیغمبر(صلى الله علیه وآله)بود. گروهى که بر خلاف گیلانیان و دیلمیان کیش سنّى داشتند به دور مستجیر بالله جمع شدند، و در این هنگام نعیمى وزیر جستان بن سالار که در حبس بود از حبس بگریخت و به موغان رفت و از آنجا نامه اى به مستجیر باللّه نوشت و او را به موغان دعوت کرد و در آن نامه به وى وعده داد که لشکر براى او جمع کند و آذربایجان را از براى او تصرّف نماید و از آنجا به عراق و بغداد رود و مستجیر بالله را خلیفه نماید. چون نامه، به مستجیر بالله رسید، بسیار خوشحال گردید و با سیصد تن از گیلان به موغان رفت.

چنان که گفتیم، پس از مرگ ابوالقاسم جعفر، مردم با فرزند او ابوعلى بیعت کردند. وى دانشمندى شجاع بود و اخلاقى نیکو داشت. ماکان، حاکم منسوب ابوالقاسم در گرگان، دوست داشت نوه دخترى خود را که فرزند ابوالقاسم بود، به حکومت برساند; ولى ابوعلى از این موضوع اطلاع یافت و توطئه آنها را خنثى کرد و در درگیرى هایى که اتفاق افتاد، ابوعلى کشته شد. اما مردم آمل با ابوجعفر حسن بن احمد بن ناصر ـ که معروف به «صاحب قلنسوه»^([1]) بود ـ بیعت کردند. پس از مدتى میان او و ماکان، اختلاف پیش آمد و ماکان، فرار کرد. ماکان نز داعى آمد و با اصرار با او بیعت کرد. داعى با جمع آورى نیرو، موجبات فرار ابوجعفر را فراهم کرد و خود با استقبال مردم، وارد آمل شد. صلح امیر نصر سامانى با داعى صغیر، موجب سرزنش او از طرف خلیفه عباسى شد. وى بار دیگر به جنگ داعى رفت و او را شکست داد و در نزدیکى آمل، وى را به قتل رساند.

پس از کشته شدن داعى صغیر، میان ماکان و ابوجعفر اختلاف پیش آمد و ماکان، او را به قتل رسانید و اسماعیل بن ابوالقاسم را به حکومت طبرستان رساند; ولى او هم به وسیله زهر به قتل رسید.^([2])

حضور و استقرار علویان و سادات در طبرستان و دیلم، سبب امتزاج خونى دو عنصر قومى عرب و ایرانى، و از آن مهم تر، تحکیم و تثبیت تشیع در میان ایرانیان شد. تشکیل دولتى علوى تبار و زیدى مذهب در ایران، آن هم بنا به خواست مردمان بومى طبرستان و دیلمستان خود، سنگ بناى رشد و گسترش سریع سیاسى ـ مذهبى تشیع در ایران گردید و با زوال آن دولت علوى زیدى مذهبى که رهبرى اش را در دست داشتند، دولت زیدى مذهب دیگرى سر برآورد که پایه گذارانش ایرانیان بودند; یعنى دولت مقتدر آل بویه که در بخش وسیعى از قلمرو شرقى جهان اسلام، سایه گستردند.

هجرت علویان به طبرستان و دیلم، تأثیرات فرهنگى مهمى در آن مناطق بر جاى نهاد. وقتى یحیى بن عبدالله وارد آن جا شد، مردم دیلم را به اسلام دعوت کرد، و مسجدى بنا کرد.^([1]) او قلوب مردم را به سوى اسلام سوق داد. بعدها حضور علویان در منطقه، به تدریج بر افکار و اذهان مردم، تأثیرات مثبتى گذاشت، به خصوص که مردم، آنان را به پاکى، زهد و تقوا مى شناختند.^([2])

حسن بن زید (داعى کبیر)، در همان آغاز حرکت خود به مردم اعلام کرد: براى برپا داشتن کتاب خدا و سنت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امر به معروف و نهى از منکر با شما بیعت مى کنم.^([3])

از بررسى آثار و متون تاریخى بر مى آید که داعى، شخصى با روحیات ممتاز و از طرفى داراى خصوصیات متضاد بوده است. روحیه دلیرى، جنگجویى، جسارت و شهامت وى اگرچه با ذوقیات علمى و ادبى وى قابل جمع بوده و به همین جهت وى را یک انسان خود ساخته آن عصر، تبدیل ساخته است. ولى نقل بعضى از ارباب تراجم و تاریخ، پیرامون افراط وى در خونریزى مى تواند ناشى از اغراق و یا احیاناً تحت تأثیر مورخان و ترجمه نویسان مرتبط با دستگاه عباسى باشد.^([1])

از جمله منابعى که در مورد سخت گیرى و بى رحمى داعى اغراق نموده اند از متقدمین محمد بن جریر طبرى، ابن اثیر، و ابونصر بخارى و ابوالحسن عمرى و از متأخرین محمد تقى سپهر صاحب ناسخ التواریخ هستند.

وقتى قیام یحیى بن عمر بن یحیى به دست محمد بن عبدالله طاهرى به سال 249 هجرى در کوفه سرکوب شد. جمع کثیرى از سادات علوى، موسوى و حسنى به دیگر شهرهاى اسلامى روى آوردند. ابوالحسن عمرى نسابه مى نویسد: «فرزندان جعفر بن محمد ابلّه بن عمر بن امام على(علیه السلام) به خاطر ترس از عمال خلیفه عباسى، به دیگر شهرهاى اسلامى متفرق و مخفى شدند. از این رو اسحاق و یعقوب فرزندان جعفر به قم، و مظفر به فارس و محمد و هاشم به رى و سپس به کرمان منتقل گشتند.»^([1])

یحیى بن عبدالله محض^([1]) از نوادگان امام حسن(علیه السلام)، پس از آن که در سال 169 هجرى در قیام شهید فخ (حسین بن على) شرکت داشت. مجروح شد و مدّت ها مخفیانه زندگى مى کرد. وى، طبرستان را که محلّ امنى برایش بود، برگزید و در سال 175 هجرى در منطقه دیلم طبرستان بر ضدّ هارون الرشید قیام کرد و از این رو، تحت تعقیب خلیفه عباسى قرار گرفت.

در آغاز دوره خلفاى اسلامى، طبرستان از لحاظ سیاسى اهمیّت چندانى نداشت; زیرا آخرین منطقه ایران بود که به تصرف اعراب درآمد و فرمانروایان محلى آن جا، حتى پس از فتوحات، مستقل بودند و سالیانه به خلفا خراج پرداخت مى کردند، یا این که از طرف خلفا، همان مناطق تحت تصرف، در اختیار آنان قرار مى گرفت.

یحیى بن عبدالله، با همکارى خاندان هاى محلى این منطقه توانست نیروى قابل ملاحظه اى جمع آورى کند; ولى به دلایلى از نبرد، خوددارى کرد. حسن بن زید، ملقب به «داعى کبیر»، با دعوت آنان توانست در سال 250 هجرى، بسیارى از مناطق را از دست کارگزاران خلفا خارج نماید. براى مثال، محمد بن رستم از ملوک کلار و چالوس، پس از بیعت با داعى، بر مقدمه لشکر محمد بن اوس حمله برد و او را شکست داد. بعد از چند روز که داعى در «پاى دشت» بود ملوک و سران محلى (مانند: امیدوار بن لشکرستان، و یهان بن سهل، فالیزبان و فضل رفیقى) با ششصد نفر نزد او رسیدند و در همان روز، اسپهبدان طبرستان (مانند: پادوسپان، مَصمَغان، خورشید بن وَنْدَرَند و خیار بن رستم) به داعى نامه نوشتند و حمایت خود را از او اعلام کردند.^([1])

درباره مذهب مردم طبرستان تا پیش از دوره ساسانیان، اطلاع دقیقى در دست نیست. به نظر مى رسد که از اواخر دوره اشکانیان آئین زردشتى در تمامى نواحى طبرستان رواج داشته است. قدیمى ترین سند مکتوبى که مى توان گرایش هاى دینى مردم طبرستان را از آن دریافت، نامه تنسر است. بنا بر مضمون این نامه میان پدر گشنسب، شاه طبرستان و تنسر هیربد هیربدان اردشیر بابکان، روابطى بر پایه دوستى و مودت برقرار بوده است. تنسر نزد او منزلت و قدرى بزرگ داشته و گشنسب نیز به نوبه خود، تنسر را تعظیم و تکریم بسیارى مى نموده، نظر وى را ارج مى گذاشت.^([1])

اوّلین لشکرکشى اعراب به طبرستان، در زمان خلیفه دوم به وسیله نعمان بن مقرّن که فرماندهى نیروهاى مهاجم را بر عهده داشت، آغاز شد. وى برادرش سوید را براى فتح قومس فرستاد و پس از فتح آن جا، گرگان و سپس طبرستان را به صلح، تصرّف کرد;^([1]) وجود موانع طبیعى، ورود سپاه اسلام را با مشکل مواجه مى ساخت. بنا به گزارش دیگر، سعید بن عاص، در زمان خلیفه سوم، دشت طبرستان را فتح و با پادشاه گرگان، بر دویست هزار درهم مصالحه نمود. سپس رویان و دماوند را فتح کرد.^([2]) اهالى جبال و رى، اموال بسیارى به او اعطا کردند.

طبرستان^([1]) در جنوب و جنوب شرقى دریاى خزر قرار دارد و سرزمینى سرسبز، آباد و داراى مانع طبیعى مى باشد از شهرها و دهکده هاى معروف آن، سارى، مامطیر، تُرجى، ناتل، چالوس، رویان، کلار و آمل را مى توان نام برد. شهر بزرگ آمل، مقرّ حکومت سلاطین طبرستان بوده است.^([2])

مقدسى، طبرستان را داراى کوه هاى بسیار و باران فراوان وصف کرده و آمل را مرکز شهرهاى چالوس، مامطیر، تُرنجَه، سارى و تَمیشه و... دانسته است.^([3])

هجرت علویان به طبرستان و دیلم، تأثیرات فرهنگى مهمى در آن مناطق بر جاى نهاد. وقتى یحیى بن عبدالله وارد آن جا شد، مردم دیلم را به اسلام دعوت کرد، و مسجدى بنا کرد.^([1]) او قلوب مردم را به سوى اسلام سوق داد. بعدها حضور علویان در منطقه، به تدریج بر افکار و اذهان مردم، تأثیرات مثبتى گذاشت، به خصوص که مردم، آنان را به پاکى، زهد و تقوا مى شناختند.^([2])

این بقعه در چهار کیلومترى خاورى شهر سارى، در حدود 5/1 کیلومترى جادّه اصلى نکا به سارى، در میان قبرستان عمومى روستاى آب بندانسر قرار دارد.

بقعه به شکل مستطیل به ابعاد 15×8 متر که درب آن از جانب مشرق باز مى ‏شود.
در سه جهت بقعه پنجره‏هایى تعبیه کرده‏اند و قبر امامزاده در انتهاى بقعه قرار گرفته و صندوقى چوبى به طول دو، عرض 20/1 و ارتفاع 30/1 سانتى‏متر از مرقد محافظت مى‏ کند.

این آرامگاه در یک کیلومترى جنوب خاورى نکا، در میان گورستان عمومى روستا آبلو واقع است. در گذشته امامزاده به سیّد حمزه شهرت داشته[1]، اما در سالیان اخیر به حمزه رضا خوانده مى ‏شود.

بناى قبلى و قدیمى که از خشت و گل بوده را تخریب و به صورت هشت ضلعى کرسى بلند به ابعاد سه متر و ارتفاع سه متر با گنبدى شلجمى به ارتفاع تقریبى هفت متر ساخته‏اند. درب آن از جانب شمال شرق باز مى‏شود و توسّط هشت پلکان به بقعه راه مى ‏یابد.

در چهارده کیلومترى جنوب خاورى شهر سارى، در کنار جادّه اصلى هولار به دودانگه، مزار باشکوه امامزاده حمزه رضا قرار دارد.

این بناى زیبا در مجاورت پاسگاه انتظامى هولار قرار گرفته و شامل ایوان، گنبد، حرم، صحن مشجّر و دیگر امکانات رفاهى است.

بنا در سال 1359 ه . ش پس از تخریب بناى قدیم ساخته شد و شامل ایوان کوتاه و مناره‏اى به قطر تقریبى شش متر و ارتفاع پانزده متر است که گنبدى کلاه‏خودى بر ساقه‏اى چهل سانتى‏مترى قرار دارد. ارتفاع گنبد حدود شش متر و قطر آن چهار متر است و فاقد تزیینات مى‏باشد و نماى خارجى آن را تنها با رنگ سبز نقّاشى نموده ‏اند.

بقعه این امامزاده در خارج از آبادى مشک آباد بالا[1] در 13 کیلومترى شمال خاور جویبار، در میان روستاى ایزد خیل ـ رنگ ریز محلّه و پایین مشک آباد واقع شده است.

ساختمان بقعه، بنایى ساده و به شکل مربّع مستطیل به ابعاد 6×5 متر است و قطر دیوار آن حدود یک متر مى‏باشد. سرسازى شیرسر و لمبه کوبى آن، بقعه را متعلّق به آخر دوره قاجاریّه متعلّق مى‏سازد. ورودى بقعه از جانب جنوب است و در وسط آن صندوق قدیمى و مشبک چوبى نصب است که ابعاد آن 3×5/1 و به ارتفاع 5/1 متر و روى آن را با پارچه سبز پوشانده ‏اند.

بقعه این امامزاده در نه کیلومترى جنوب شهر قائمشهر، در میان روستاى چالدشت واقع شده است.

ساختمان بقعه، بنایى مستطیل شکل به ابعاد 8×6 متر است و مرقد امامزاده در اتاق اول قرار گرفته و در کنار آن اتاقى دیگر به عنوان شبستان تعبیه شده است.
صندوقى بزرگ به ابعاد 20/1×2 و به ارتفاع 20/1 متر در وسط اتاقى که مرقد آن قرار دارد واقع شده و آیه‏هاى سوره الرحمن به شکل بسیار زیبا قلمزنى و منبت و حکاکى شده است. در بدنه چپ صندوق، آیة الکرسى پس از بسم‏اللّه‏ و در ادامه آیه‏هایى از سوره جمعه تا آیه 6 آمده است. در بالاى ضریح، گنبدى به قطر 7 و ارتفاع 8 متر قرار دارد که فاقد تزیینات، و نماى داخلى بقعه گچ اندود است

بقعه این امامزاده در انتهاى کوچه نانوایى روستاى رئیس کلا، در 25 کیلومترى جنوب باختر شیرگا واقع شده است.

بناى قبلى که از خشت و گل بود در سالیان اخیر تخریب و به جاى آن بناى مستطیل شکلى به ابعاد 10×6 متر ساخته شد که شامل دو اتاق تو در توست.

بقعه این امامزاده در میان قبرستان بزرگ روستاى چالى در 15 کیلومترى جنوب قائمشهر و 20 کیلومترى شهر پل سفید، (مرکز شهرستان سوادکوه) واقع شده است.

بقعه، بنایى مستطیل شکل به ابعاد 11×6 متر و شامل دو اتاق تو در توست. جلوى آن را با استفاده از سه تیر آهن ایوان مختصرى ساخته‏اند. مسجد بزرگى در صحن امامزاده است که مساحت آن به بیش از 700 متر مربّع مى‏رسد. قبر امامزاده در اتاق دوّم قرار دارد و ضریحى چوبى به ابعاد 1×2 و ارتفاع 90 سانتى متر بر روى مرقد نصب است.

بقعه این امامزاده در انتهاى روستاى شورمست، بر بالاى تپّه‏اى مشرف بر روستا، در سه کیلومترى جنوب شهر پل سفید (مرکز شهرستان سوادکوه) در میان قبرستان عمومى روستا واقع شده است.

مدخل اصلى صحن داراى ایوانى نیمه تمام دارد که در طرفین آن دو مناره بزرگ به قطر 3 و ارتفاع 12 متر توسّط بابا جان عابدینى هزینه شده است. در وسط گورستان، بقعه امامزاده به شکل مستطیل و به ابعاد 7×12 متر قرار دارد که شامل دو اتاق تو در توست. در آن از جانب مغرب باز مى‏شود و سه پنجره در جنوب و مشرق دارد.