مزارات ایران و جهان اسلام

از اواسط خیابان شهدای شهر همدان، کوچه‏اى ]ملاجلیل[به سوى جنوب مى‏رود که به مسافت بسیار مختصر با یک پیچبه بازارچة پاى مصلّا مى‏رسد. با پیچ دوّمى، وارد کوچه حمّامِ خان مى‏شود و در سمت چپ، مزار با شکوهى به چشم مى‏خورد که به نام بقعه اهل بن على معروف است. همچنین این بنا در پایین تپّه مصلّا و در دامنة شمال غربى آن واقع گشته و به این آدرس مشهورتر است.

بناى اصلى بقعه از آثار زمان شاه طهماسب اوّل صفوى (984 ـ 930 هـ . ق) به نظر مى‏رسد. این بقعه داراى محوّطه وسیعى است و حرم در وسط آن مى‏باشد. چهار سمت حرم، رواقى به عرض تقریبى 5/2 متر داشت، که اکنون قسمت شرقى رواق مخروب گردیده و سه طرف دیگر آن باقى مى‏باشد. مدخل بقعه از جانب شمال است و پس از گذشتن از رواق، داخل حرمِ وسیع هشت گوش مى‏شویم. قسمت وسط حرم، نزدیک به هشت متر طول و به همین اندازه عرض دارد و در هشت ضلع آن، طاق‏نماهاى معمولِ مدلِ چنین ساختمان‏هایى تعبیه شده است. داخل حرم تماماً از آجر ساده و بدون هیچ گونه تزیین کاشى کارى، کتیبه و گچ‏برى است. وضع طاق‏ها و پوشش ضربى آن به خوبى نشان مى‏دهد که بناى مزبور در دورة صفویّه احداث شده است. ضریح چوبى با خانه‏بندى مربّع ساده و به طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر، ارتفاع 5/1 متر به سبک ضریح‏هاى دورة شاه طهماسب اوّل، در وسط حرم قرار دارد و درون آن صورت قبرى ساده با گچ ساخته‏اند (مانند تمام بقاع متبرّکه، در زیر بنا سردابى موجود است که قبر اصلى در کف سرداب واقع مى‏باشد) و پارچه‏هاى سبزى بر روى ضریح افکنده و منسوجات مختلف در فضاى حرم آویخته‏اند. چون در سال 1329 شمسى وقوع کرامت و معجزه را به صاحب مرقد این بقعه نسبت و شهرت دادند، امامزاده مزبور رونق خوبى یافت و تعمیرات بسیارى با اصلاحات فراوان در آن انجام گرفت.

سمت جنوبى ضریح، سنگ قبر مرمر بزرگى با نوشته‏هاى خطّ ثلث برجسته مشتمل بر آیةالکرسى و صلوات بر 14 معصوم و جملاتى از قرآن مجید قرار دارد که به نام «السیّد السهى فخر التجّار حاجى شاه ملّا به تاریخ سال 1032» است. سنگ قبر دیگرى از مرمر با ابعاد کوچک‏تر، در پایین پاى سنگ قبر فوق دیده مى‏شود که آن هم به نام شاه ملّا ابن سلطان على، متوفّا در تاریخ ربیع الآخر سال 1032 هـ . ق مى‏باشد؛ به طور حتم مى‏توان گفت، هر دو سنگ مزبور براى یک مدفن تهیّه شده است. وجود همین سنگ مزار، بیش از پیش معلوم مى‏دارد که بناى فعلى بقعه امامزاده اهل بن على را پیش از سال 1032 هـ . ق، مقارن با سلطنت شاه عبّاس کبیر، ساخته‏اند و به شرحى که قبلاً گذشت، وضع ساختمان بقعه و سبک ضریح آن از هر جهت، به آثار زمان شاه طهماسب اوّل شباهت دارد.

این بنا به شمارة 5047 و در سال 25/12/1380 به ثبت آثار ملّى و تاریخی رسیده است.

در گذشته متولیان این مزار، از میان شخصیّت‏هاى علمى و ادبى انتخاب می‌شد و در ترجمه یکى از فرزندان قاضى زاده همدانى، متوفّاى 1026 هـ . ق، گفته شد که او متولّى امامزاده اهل بن على است و در میان بقعه نیز قبر شریف شاه‏ملّا بن سلطان علی قرار دارد.

خفته در مزار: چنان‌چه در زیارت نامه شخص مدفون در بقعه آمده است، او را اهل بن على بن الحسین ‰ ذکر نموده‏اند و این در حالى است که امام سجّاد ‰ فرزندى به نام «اهل» نداشت و چنین انتسابى نمى‏تواند صحیح باشد، بلکه چنین باید احتمال داد که، «اهل» لقب خفته در این مزار بود و سلسله نام و نسب او به مرور زمان از یاد رفته است.

مرحوم عندلیب همدانى نقل مى‏کند که: «تعدادى از علویان حسنى و غیرهم، در این سرزمین و حوالى آن مى‏باشند. ولى بقعه منسوب به بزرگ آنان، همین بقعه است که مربوط به نقیب عالى‏قدر، جناب عیسى بن احمد بن موسى بن احمد بن محمّد الاعرج بن احمد بن موسى المبرقع بن امام محمّد الجواد ‰ است که در اوایل قرن پنجم در این شهر به نقابت علما و سادات منصوب بوده و بقعه فعلى او از آثار شاه طهماسب اوّل است، از (930 تا 984 هـ . ق) و مشهور است به اهل بن على ‰ . اهل، اسم شخص معیّن نیست، بلکه اسم نوعى است و فرزندان على Œ را اهل بیت، آل على، اهل على مى‏نامیدند. چنان که نیکوکاران را اهل بِر و پرهیزکاران را اهل اللَّه و مرد متتبّع را اهل تحقیق مى‏نامند. بقعه‏اى هم در تهران بدین نام وجود دارد و برادر این بزرگوار ناصر بن احمد ابوالمعالى در محلّى به نام زیوج، در جانب غربى تویسرکان، به فاصله یک فرسخ مى‏باشد و آن مزار به نام ناصر بن موسى در کنار رودخانه کرزان واقع شده که داراى رواق و ایوان‏هایى مى‏باشد. مدفون در آن بقعه، ناصر بن احمد بن موسى بن احمد بن محمّد الاعرج بن احمد بن موسى المبرقع بن امام جواد ‰ است که برادر این جناب است».