مزارات ایران و جهان اسلام

این بقعه در 3 کیلومترى شمال اردبیل و در آبادى کلخوران واقع شده است. در این آبادى، باغ بزرگ و مصفایى به نام «باغ شیخ» به وسعت فعلى 150 در 200 متر وجود دارد که در آن چندین مقبره تاریخى ساخته شده و بزرگ‏ترین آنها بقعه سیّد امین الدّین شیخ جبرئیل ـ پدر شیخ صفّى‏الدّین اردبیلى ـ است. از جمله آرامگاه‏هاى موجود این باغ، بقعه متبرّکه امامزاده حمزه در جنوب غربى آن قرار گرفته که تقریبا به شکل مربّع، با طول اضلاع 4 متر است و تماما با آجر ساخته شده است. این بقعه داراى یک درِ ورودى کوچک از طرف شمال و طرف مقابل آن، یک پنجره کوچک است؛ مرقد امامزاده در وسط این بنا قرار دارد و صاحب آن را از فرزندان امام موسى کاظم  علیه‏السلام مى‏ دانند.[1]

در این مجموعه و در شمال بقعه شیخ جبرائیل، اتاق مربّع شکل کوچکى است که
شخصیّت مدفون در آن را محمّد اعرابى بن القاسم بن حمزة بن موسى  علیه‏السلاممى‏نامند؛
بنابراین مزار حمزه در صحن فوق الذکر را مربوط به جدّ او، حمزة بن موسى  علیه‏السلام تلقى
نموده‏اند. شاهان صفوى به گمان اینکه آن جا مدفن جدّ آنان است، گنبد و بارگاهى بر
آن بنا داشته‏اند، که بنابر تحقیق این انتساب صحّت ندارد، بلکه نگارنده با اطمینان
کامل شخصیّت مدفون در آن را حمزة بن على بن موسى بن إسماعیل بن الإمام موسى
کاظم  علیه‏السلام مى‏داند؛ زیرا علاّمه نسّابه سیّدمحمّد کاظم یمانى، از اعلام قرن نهم هجرى،
مزار فرزندان حمزه و برادرش عبّاس را در آذربایجان مى‏داند[2] و این بدان معنى است
که، آنان در آذربایجان سکونت داشته و صاحب فرزندانى شده‏اند. پر واضح است که،
لفظ آذربایجان در لسان علماى انساب، مطلق شهرهاى آن است و با وجود مزارى به
نام حمزه در اردبیل، آن شخصیّت با این مزار مطابقت دارد.[3]

مؤلّف کتاب بحرالانساب که کتابش از اعتبار خاصّى برخوردار نیست، مى‏نویسد:

«از فرزندان صالح امام موسى کاظم  علیه‏السلام پنج فرزند، حمزه، قدرالدّین، قوام الدّین،
بدرالدّین، صدرالدّین ـ قدّس اللّه‏ اسرارهم ـ از بغداد روى به ولایت رى نهادند و چون به
شهر رسیدند، متفرّق شدند. حمزه و صدرالدّین رو به ولایت اردبیل نهادند و چون به
شهر رسیدند، وطن ساختند و به تفسیر احکام اسلام و ارشاد خلایق پرداختند و هم در
آن جا درگذشتند. مدفن حضرت حمزه در کلخوران است و بقعه شیخ امین‏الدّین
جبرائیل، پدر شیخ صفى الدّین و چند قبر، در شمال آستان کوچک او ساخته شده و

قبر حضرت صدرالدّین نیز در همین قریه، تقریبا در یک کیلومترى سمت غربى آن، در
وسط اراضى زراعتى واقع است.»[4]

در دائرة المعارف تشیّع پس از ذکر داستان فوق مى‏نویسد:

«لازم به تذکّر است که، بیشتر منابع، مزار سیّد حمزه فرزند امام موسى کاظم  علیه‏السلامرا
در شهر رى و در آستانه حضرت عبدالعظیم  علیه‏السلام مى‏دانند.»[5]

در بیانات مؤلّف بحرالانساب، حمزه را داراى برادرانى به اسامى صدرالدّین،
قدرالدّین و قوام الدّین دانسته است که بر فرض صحّت آنان، اسامى ترکیبى از قرن
چهارم به بعد مرسوم شده و هیچ کدام از ائمّه  علیه‏السلام و حتّى تا پشت چهارم از فرزندان و
نوادگان آن حضرت، چنین اسامى نداشته‏اند، و این به وضوح در کتب انساب پیداست.
بنابراین چنین مطالبى نشان مى‏دهد که کتاب بحرالانساب از اعتبار خاصّى برخوردار
نمى‏باشد و مؤلّف آن از این داستان سرایى‏ها براى امامزادگان زیاد نوشته و اکثر آن
شبیه به افسانه است تا واقعیّت!

مؤلّف کتاب نگاهى به آثار و ابنیه تاریخى اردبیل، قبل از بیان داستان مجعول
بحرالانساب مى‏نویسد: «گو اینکه صاحب کتاب مراة البلدان، قبر سیّد حمزة بن موسى
الکاظم  علیه‏السلام را در شهر رى، در زاویه حضرت عبدالعظیم  علیه‏السلاممى‏داند. امّا بنابر قول
بعضى از کتاب‏هاى تاریخى...» وى به چشم تردید به این داستان نگاه مى‏کند و در پایان
نیز مى‏گوید: «امامزاده حمزه کلخوران در محل به نام سارى گل آقاسى یا آقاى گل زرد
نیز معروف است؛ دلیل این معروفیّت در اعتقادات مردم محل چنین است که، در
جریان یکى از حمله‏هاى خارجى، زنى از ترس تجاوز بیگانگان، به درخت گل زردى که
کنار بقعه بوده پناه مى‏برد و نجات مى‏یابد.»[6]

آنچه گذشت نشان مى‏دهد که اولاً، هر بقعه‏اى در ایران به نام حمزه وجود دارد،
اهالى آن مناطق او را فرزند امام موسى کاظم  علیه‏السلام و برادر امام رضا  علیه‏السلاممى‏دانند و براى
خود دلیلى از برخى کتب بى‏اعتبار نقل نموده و داستان‏هایى براى وى جعل مى‏نمایند.
ثانیا، قریب به اتّفاق، تمام این مزارات در عهد سلطنت شاهان صفوى ساخته شده
است و آنان چون محلّ دقیق مدفن جدّ خود، حضرت حمزة بن موسى  علیه‏السلام را
نمى‏دانستند، به همین دلیل هر کجا که بقعه‏اى به نام او مى‏دیدند، براى وى گنبد و
بارگاه بنا مى‏کردند و موقوفاتى نیز براى آن دست و پا مى‏نمودند.