مزارات ایران و جهان اسلام

یکى از آثار باستانى استان فارس، بقعه متبرکه امامزاده حمزة بن موسى  علیه‏السلام در منطقه بوانات است که در ردیف 305 به ثبت آثار تاریخى رسیده است.[1] ولى نسبت  دادن بقعه مذکور به فرزند بلافصل امام موسى کاظم  علیه‏السلامداراى سند و مدرک معتبرى نیست و حتى قول صریحى هم از علماى انساب و مورّخان دیده نشده است؛ جز آنکه در مبحث حالات حضرت حمزة بن موسى  علیه‏السلام و تعیین مدفن آن جناب، ضمن نقل اختلافاتى که در محلّ دفن او بین علماى انساب راه یافته، برخى از مورّخان معاصر که حظّى از علم انساب نبرده‏اند، در نوشته‏هایشان به این قول هم اشاره نموده‏ اند و مى‏گویند: «نسب سلسله جلیله صفویّه به حضرت حمزة بن موسى  علیه‏السلاممنتهى مى‏شود و مدفن آن امامزاده در قریه‏اى از قریه‏هاى شیراز است و سلاطین صفویّه براى وى بقعه‏اى عالیّه بنا نموده‏اند و موقوفات زیادى قرار داده‏اند.»[2]

این مطلب هیچ دلیلى بر دفن آن حضرت در بوانات ندارد، بلکه همچنان که
گذشت، شاهان صفوى هر کجا که مزار حمزه نامى را مى‏دیدند، به گمان مدفون بودن
جدّ اعلایشان، در آن مکان براى وى گنبد و بارگاه مجللّى بنا مى‏کرده‏اند و از طرفى،
جمله فوق هیچ اشاره‏اى به مدفن حمزة بن موسى  علیه‏السلام در بوانات ندارد؛ به طور کلّى
اشاره به یى از قراى شیراز نموده است و این در حالى است که در دروازه کازرون، در
کوچه بهار ایران شهر شیراز نیز قبرى به نام سیّد حمزه وجود دارد.[3] و آنان نیز بر این
عقیده‏اند که، وى فرزند بلافصل امام موسى کاظم  علیه‏السلاماست. ما منکر این نیستیم که در
این دو مکان هم امامزاده‏اى به نام حمزه وجود دارد، ولى این دو حمزه کیست و
نسبش چیست؟ در آینده به بررسى آن خواهیم پرداخت و نمى‏توان به گفته و
عقیده مردم و یا اظهارات خدّام آن بقاع اعتماد و اتّکا کرد. بنابراین چنین عقیده‏اى به
کلّى بى‏پایه است و اصولاً بدان توجّهى نمى‏توان کرد؛ زیرا اثبات هر کدام، نفى دیگرى
را در بر دارد و چنان که اجماع علماى انساب و مورّخان بر دفن حمزة بن موسى  علیه‏السلام

تنها از باب ربّ شهرة لاأصل لها مى‏باشد و در مباحث قبلى، شخصیّت‏هاى مدفون در
بقاع مذکور را با اقوال علماى انساب بیان نمودیم.

رحمت اللّه‏ مهراز در کتاب بزرگان فارس درباره بقعه بوانات مى‏نویسد:

«در سال 1341 ه . ش نویسنده مأموریّت یافت تا از نزدیک درباره وضع بناى محلّى
موسوم به امامزاده حمزه، واقع در بوانات مطالعه نمایم. از آن جا که این امامزاده پدر على
بن حمزه  علیه‏السلاماست، قسمتى از گزارش خود را به اداره کلّ باستان‏شناسى ارسال نمودم.

امامزاده حمزه که از نظر گچ‏برى و درهاى خاتم و منبّت کارى و اسلوب معمارى
طاق و گنبد در ردیف 305 ثبت آثار تاریخى شده، یکى از اولاد امام کاظم  علیه‏السلام است که
با گروه زیادى به ایران آمد.

ورود این کاروان به ایران، مصادف با درگذشت حضرت رضا  علیه‏السلام و تعقیب آنان از
طرف حکّام گردید که اوّلین برخورد و تصادم در خان زینان فارس واقع شده و از آن جا
بنى‏هاشم به اطراف و اکناف پراکنده شده، هر کس براى حفظ جان خویش راه دیارى
را در پیش گرفت. حمزه ظاهرا به اتّفاق خواهرش در محلّى که اکنون دهکده بزم در 22
کیلومترى سوریان مرکز بوانات قرار دارد، مقتول یا در گذشته و مقبره خواهر و برادر به
فاصله دویست مترى یکدیگر قرار گرفته است.»[4]

چنان که ملاحظه شد، داستان فوق الذکر همان مطالبى است که درباره تمام
مزارات منسوب به حمزة بن موسى  علیه‏السلام در ایران ساخته و پرداخته شده است که ما
مفصّلاً درباره کیفیّت مهاجرت حمزة بن موسى  علیه‏السلامو شهادت او در صفحات گذشته
سخن گفته‏ایم، به همین دلیل این قول از اساس مردود است و توجّهى به آن نباید
کرد؛ زیرا بى‏مأخذ و مدرک است.

شخصیّت مدفون در بقعه بوانات

درباره شخصیّت مدفون در بقعه، نظر علماى انساب نسبتا متّحد است. نخستین
عالم انسابى که از سکونت حمزه الفقیه در شیراز نام برد، علاّمه نسّابه ابوالحسن عمرى
است. او مى‏نویسد:

«ابوالمختار حمزه الفقیه المقرى بشیراز ابن الربیع بن محمّد بن حمزة بن على بن
حمزة بن محمّد بن على بن عبیداللّه‏ بن الامام موسى الکاظم  علیه‏السلام.» [یعنى: ]«وى با پدر
و دو مرد دیگر وارد شیراز شدند که نام آن دو حسین و شبیب است، و نمى‏دانم که آنان
برادران حمزه بوده‏اند یا عموهاى وى؛ ولى آن چه مسلّم است، این مطلب در جریده
شیراز ثبت است.»[5]

از گفته ابوالحسن عمرى چند مطلب فهمیده مى‏شود که، چهار تن از سادات
موسوى یک جا در قرن پنجم وارد شیراز شدند و پس از مدّتى اقامت در شیراز، به
اطراف این شهر مهاجرت کردند. شاهد این قول، وجود مزار ابوالمختار حمزه در بوانات
و حسین و شبیب در جهرم مى‏باشد که هر سه داراى مزارات باشکوه و منسوب به
فرزندان امام موسى کاظم  علیه‏السلام، هستند.[6]

علاّمه نسّابه جمال‏الدّین احمدبن مهنّا عبیدلى، از اعلام قرن هفتم هجرى،
مى‏نویسد: «ابوالمختار حمزة بن الربیع، فرزندانش در شیراز بودند.»[7]

این جمله حکایت از آن دارد که، حمزة بن ربیع خود از این شهر مهاجرت کرد، امّا
فرزندان و اعقاب او در شیراز ماندگار شده‏اند. محشى کتاب فوق (التذکره) که سیّد
نسّابه عزّالدّین اسحاق بن ابراهیم بن اسحاق طباطبایى حسنى شیرازى است، در این

باره مى‏نویسد: «پدر حمزه، ربیع بن محمّد به دستِ غیب شهرت دارد.»[8] بنابراین
امامزاده حمزه بوانات، جدّ سادات دستغیبى شیرازى است. علاّمه نسّابه ابن طقطقى،
از اعلام قرن هفتم و متوفّاى 709 ه . ق، مى‏نویسد:

«فقیه ابوالمختار حمزه پسر ربیع شیرازى، در شیراز مى‏زیسته است.»[9] بنابراین
جمله، پدر حمزه، ربیع در شیراز سکونت داشت که از علما و سادات مشهور موسوى
شیرازى بود.

پس از این گزارشِ مهم از سوى علماى انساب، مرحوم علاّمه تفرشى، معروف به
بدایع نگار، در کتاب بدایع الانساب مى‏نویسد:

«حمزه بن ربیع بن محمّد بن حمزة بن محمّد بن على بن عبیداللّه‏ بن امام
موسى  علیه‏السلام در شیراز است.»[10] اگر حمزه در شیراز وفات مى‏کرد، بدون شک علماى
انساب به محلّ دفن او در شیراز تصریح مى‏نمودند، لذا ثابت مى‏گردد که، وى پس از
توطّن در بوانات شیراز، در همان جا وفات یافت و آرامگاه کنونى از آن وى است.

مرحوم شیخ ذبیح اللّه‏ محلاّتى و شیخ عبّاس فیض در کتاب‏هاى اختران تابناک و
بدر فروزان قبر حمزة بن ربیع را در شیراز به طور کلّى ذکر کرده‏اند و مکان خاصّى را
بیان نکرده‏اند؛[11] حال آنکه به تصریح علماى انساب و مقدّمین آنان، بخصوص عمرى،
حمزة بن ربیع فقط از جمله واردین به شهر شیراز بوده است. چنانچه وى در شهر
شیراز وفات مى‏یافت، بدون شک به وفات او در این شهر تصریح مى‏شد و از محلّ دفن
او نیز گزارشى به دست ما مى‏رسید. از این رو کلام مرحوم محلاّتى و فیض، شیراز به
طور کلّ است و تمام مناطق آن را شامل مى‏شود. لذا نگارنده معتقد است که، حمزة بن

ربیع که از سادات بزرگوار موسوى و از فقهاى بنام اهل بیت  علیه‏السلامو جدّ سادات دستغیب
شیرازى بود، پس از ورود در شیراز و توطّن مدّتى کوتاه در این شهر، به منطقه بوانات
مهاجرت کرد و عموهاى او نیز به اسامى حسین و شبیب به جهرم سفر کردند و در همان
مکان وفات یافتند، و بعدها بر اثر مرور زمان، قبور آنان به فرزندان بلافصل امام موسى
کاظم  علیه‏السلامشهرت پیدا کرده است، حال آنکه بدون شک، اینان از نوادگان امام موسى
کاظم  علیه‏السلامو از متوفیان نیمه نخست قرن پنجم هجرى مى‏باشند. چنانچه مزاراتشان به
فرزندان بلافصل امام هفتم شهرت پیدا کرده است، به جهت نسبت دادن آنان به جدّ
اعلایشان مى‏باشد که از شاخصیّت ویژه‏اى برخوردار بود و درگذشته به جهت اختصار
در بیان نسب‏هاى طولانى، چنین معمول بوده است. لذا حمزة بن ربیع که با نُه واسطه
به امام موسى کاظم  علیه‏السلام، به حمزة بن موسى  علیه‏السلامو شبیب بن موسى  علیه‏السلامو حسین بن
موسى  علیه‏السلام تخفیف و تلخیص گردیده است تا در بیان آسان و به مقصود نزدیک‏تر باشد.

نسب امامزاده حمزه دروازه کازرون شیراز

چنان که اشاره شد، در دروازه کازرون، در کوچه بهار ایران، شهر شیراز، مزارى به
نام حمزه و تقى نورافشانى مى‏کند که به عقیده برخى، او را از سادات حسنى و عدّه‏اى
دیر از سادات حسینى مى‏دانند. به جهت اثبات هر کدام از این دو دیدگاه، به ناچار
ساداتى که به نام حمزه در شهر شیراز سکونت داشته‏اند را از کتب معتبر انساب
استخراج نموده و سپس دلایل خود را بیان مى‏داریم:

1 ـ حمزة بن محمّد بن احمدبن الحسین بن احمد الشعرانى بن على بن الامام
جعفر الصادق  علیه‏السلام.[12]

2 ـ حمزة المتمتّع ابوالقاسم بن على بن الحسین بن على المرعش بن عبداللّه‏ بن
محمّدبن الحسن بن الحسین الاصغر بن الامام زین العابدین  علیه‏السلام.[13]

3 ـ حمزة بن ابى هاشم محمّدبن جعفر بن عیسى بن على بن الحسین الاصغر بن
الإمام زین العابدین  علیه‏السلام. وى در شهر فسا زندگى مى‏کرد و فرزندانش نیز در آن جا
بودند،[14] بنابراین وى از بحث ما خارج است.

امّا حمزه المتمتع، وى سیّدى جلیل‏القدر و عظیم‏الشأن و مکنّى به ابوالقاسم بود.
تمام علماى انساب، سکونت فرزندان او را در شیراز نوشته‏اند و هیچ اشاره‏اى به وفات
او و یا سکونت حمزه در شیراز به میان نیامده است؛ لذا این قول را هم نمى‏توان
پذیرفت و وى در این بقعه ـ یعنى دروازه کازرون ـ مدفون نیست.

حمزة بن محمّد بن احمد، که از سادات حسینى و از نسل امام جعفر صادق  علیه‏السلام
است، بنا به گفته علاّمه ابن طباطبا، در شیراز سکونت داشت و در همین شهر هم
وفات یافت، و با وجود آنکه مزار کنونى به عقیده برخى، از سادات حسینى است، لذا
تصوّر مى‏رود که همین سیّد جلیل‏القدر، یعنى حمزة بن محمّد بن احمد بن الحسن بن
احمد الشعرانى بن على بن الامام جعفر صادق  علیه‏السلامباشد؛ زیرا جمع کثیرى از عموها،
پسرعموها و برادرزاده‏هاى وى در شهر شیراز سکونت داشتند و وفات نمودند.[15] لذا
نگارنده معتقد است که، شخصیّت مدفون در این بقعه، حمزة بن محمّد حسینى
جعفرى باشد؛ امّا متأسّفانه، از تقى نامى که در شیراز سکونت داشته باشد، در منابع
موجود گفته نشده و از آن جایى که چنین اسامى از قرن چهارم و پنجم به بعد مرسوم
گردیده است، بنابراین امکان دارد که امامزاده تقى از متوفیّان پس از قرن پنجم باشد و
این احتمال که جزو سادات حسنى باشد، بعید نیست؛ زیرا در میان فرزندان زیداسود،
چند تن به نام تقى دیده مى‏شود.[16]

توصیف بقعه امامزاده حمزه بوانات

مزار امامزاده حمزه در 22 کیلومترى سوریان مرکز بوانات، در روستاى بزم قرار
دارد. مسافت بقعه بیش از هشتاد کیلومتر خارج از جادّه بید به طرف مشرق مایل به
سمت جنوب مى‏باشد. بناى کنونى امامزاده عبارت است از یک گنبد مدوّر به ارتفاع
تقریبى 16 متر که سبک طاق مدوّر آن دقیقا به قیصریه بازار لار شباهت دارد. دور تا
دور بدنه اطاق در فواصل معیّن، کتیبه‏هاى کوچکى از خطّ کوفى تزیینى قرار گرفته
است. سه شاه‏نشین در جهات شمال، جنوب و مشرق قرار دارد و در ورودى رو به
مغرب باز مى‏شود. محوّطه امامزاده عبارت از فضاى نسبتا بزرگى مى‏باشد که درختان
چنار کهن سالى بر ابهّت سکوت آن مى‏افزاید.

درِ ورودى حیاط امامزاده نیز از سمت باختر باز مى‏شود که سر درِ آن فرو ریخته و
تنهاه قسمت جزئى از گچ برى‏هاى آن باقى مانده است. این گچ برى‏ها یکى از
نفیس‏ترین آثار هنرى قرن دهم هجرى به شمار مى‏رود. در این گچ‏برى‏ها تناسب
شگرف و خوش حالت اسلیمى‏ها با نقوش بدیع و زنده و صحنه‏هاى جاندار و ستیزآمیز
نزاع شیر و آهو در کنار حالت بى‏خبرى مرغان آوازخوان، علاوه بر اینکه حاکى از
چربدستى هنرکاران است، به وضعى خیال‏انگیز مبیّن هیجانات و مظاهر روحى مردم
در سواحل کویر مى‏باشد.

در ضلع سمت راست دِ ورودى، اشعارى بر قطعه سنگى منقور است که نصب آن به
دستور میرزا محمّد حسین وزیر انجام شده است و تاریخ آن معادل با مجموع حروف
ابجد این مصرع «بحمداللّه‏ دعاى خیر حاصل»، یعنى سال 1074 ه . ق مى‏باشد. درِ بقعه
نیز قدیمى بوده و در قسمت بالاى آن، آیاتى از قرآن به صورت برجسته مرقوم گردیده

است. محوّطه‏اى که درِ ورودى بدان منتهى مى‏شود، (مقصود رواق بقعه است) به
وسیله درِ دیگرى از حرم جدا مى‏گردد و به وسیله طاقى پوشیده شده که داراى اشکال
هندسى است و گچ برى‏هاى بسیار زیبایى از سقف آن فرو ریخته و قسمتى نیز زیر
گچ‏کارى‏هاى بعدى پنهان مانده است.

در ضلع سمت چپ درِ دولنگه خاتم‏کارى، اتاقى قرار دارد که آن هم از آثار دوران
صفوى است. در وسط این در نوشته شده است: «عمل استاد على بمان نجّار 993» و
دور تا دور قسمت بالایى چارچوب با خطّ ثلث زیبایى اسامى دوازده امام کنده‏کارى
شده است. محجر چوبى از سه طرف منقّش به کنده‏کارى برجسته مى‏باشد که به دستور
شاه عبّاس کبیر (994 ـ 1038 ه . ق) تهیّه گردیده است.

بر روى درِ محجر با خطّ ثلث چنین نقش بسته است: «کتبه الفقیر بمان على فى
سنه الف وسبع» و در ضلع دیگر محجر، اشعارى حاکى از اینکه هنگام سلطنت شاه
عبّاس اوّل محجر تهیّه گردیده مرقوم شده است و ماده تاریخ تهیّه آن سال 1007
مى‏باشد و چنین سروده شده است:

«بدور سلطنت شاه عادل باذل

 ابوالمظفر عبّاس شاه عرش جناب

بلند مرتبه شاهى که باب فتح و ظفر

 گشاده است برویش مفتح الابواب

غلام شاه چخانشاه ابن ابراهیم

 که هست خادم آل محمّد و احباب

ز روى صدق و صفا ساخت این محجر را

 در این مقام شریف از براى نیل ثواب

چو فیض لم یزل است این تونیز تاریخش

 اگر طلب کنى از (فیض لم یزل) دریاب»

در دیوار غربى حرم نیز گچ‏برى‏هاى زیبا و خوش خطّى دیده مى‏شود که نام
استادکار آن را چنین نقش نموده‏اند: «عمل استاد شمس‏الدّین بن عبدالحسین
اصفهانى بنّا».

گچ‏برى جرزهاى یکى از شاه‏نشین‏هاى داخل حرم نیز مؤیّد این است که قبل از

پادشاهى شاه عبّاس کبیر، یعنى دوران شاه طهماسب بن اسماعیل، این گچ‏برى‏ها
انجام شده است و بیت زیر تاریخ آن را اعلام مى‏دارد:

«به اهتمام همام الأنام گشت تمام

 بسال نهصد و پنجاه و سه بفتح و ظفر»

سه شاه نشین و رواق در سه جهت شمال، شرق و جنوب مرقد قرار دارد و درِ
ورودى رو به غرب باز مى‏شود.

گنبد بر فراز بقعه قرار دارد که به صورت عرقچینى و به ارتفاع 16 متر است که
سبک طاق کتیبه‏هاى کوچکى با خط کوفى داشته که متأسّفانه از بین رفته است.

سنگ روى قبر مطهّر جدید است و با خط نستعلیق بسیار زیبا متن ذیل حجّارى
شده است: «هوالحى الذى لا یموت، مرقد مطهّر امامزاده واجب التعظیم شاه میر حمزه
بزم بوانات ابن امام هفتم موسى کاظم  علیه‏السلام ابن امام صادق  علیه‏السلام ابن امام باقر  علیه‏السلامابن امام
سجّاد  علیه‏السلام ابن امام حسین  علیه‏السلام ابن حضرت على بن ابى طالب ابن حضرت فاطمه
صدیقه کبرى و جدّ بزرگوارش حضرت محمّد مصطفى

این خرقه غلامى درگهت اى حسین

  و اللّه‏ من به جقه شاهان نمى‏دهم

تا به سرم قدم نگذارى به وقت مرگ

  آسان به پیک حضرت حق جان نمى‏دهم

گر سر خط غلامیم امضا کند حسین

  این رتبه به بوذر و سلمان نمى‏دهم

در غرب ضریح و چسبیده به آن، دو قطعه سنگ مرمر بر روى کف قرار دارد که بر
روى یکى از آن دو، این بیت نوشته شده است:

این سنگ که بر دور سر این تاج‏ور است

 حسن عمل و زیر و الا گوهر است

بر روى شنگ دیگر شعر ذیل حجّارى شده است:

جستم ز خرد که سال تاریخش چیست

  گفتا قرآن و جدول و آب زر است

که ظاهرا طبق حروف ابجد «قرآن، جدول و آب و زر» معادل سال 906 ه . ق

مى‏شود. در رواق غرب حرم مطهّر گچبرى وجود دارد که قسمت هایى از آن کنده شده
و به صورت خط بنایى این جمله «علیا ولى اللّه‏» هشت بار تکرار شده و سرانجام متن
ذیل آمده است: «بر اهتمام و همام و انام گشت تمام به سال 953 به فتح و ظفر، عمل
استاد شمس‏الدّین بن عبدالحسین اصفهانى بنا»

همچنین سنگ قبرى در کنار یکى از رواقها نصب شده که تاریخ سال 999 ه . ق را
دارد. زمین زیارتگاه حدود 5 هزار متر مربع است که علاوه بر چهار چنار بلند، جوى
آبى در میان آن جریان دارد که زیبایى خاصى به محوّطه بخشیده است.[17] این بنا به
شماره 266 و به تاریخ 12/12/1351 به ثبت آثار ملى رسیده است.[18]