مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در سمت شمالى شهر سجاس قرار گرفته و به میمنت و قداست آن، اطراف بقعه را قبرستان وسیعى احاطه کرده است. سجاس یکى از شهرهاى قدیمى در منطقه زنجان مى‏باشد که مسجد جامع تاریخى و زیباى آن، این ادّعا را تأیید مى‏کند.

بقعة امامزاده ابراهیم از دو قسمت جدید و قدیم تشکیل یافته، فضاى نخست که عملکرد تکیه را دارد، داراى 50/10 سانتى متر طول و 16/6 سانتى متر عرض بوده و سقف آن با تیر چوبى پوشش داده شده است. ورودى آن از ضلع جنوب و در راستاى قبله تعبیه شده، فضاى دوّم که آرامگاه نیز هست، اتاق چهار طاقى را مى‏ماند که از جبهه بیرونى چهارضلعى و از قسمت داخلى با ایجاد شکست در جرزها، فضا را به 20 وجهى تبدیل نموده و طول هر وجه 20/1 متر مى‏شود. سقف این فضا را گنبد دو جداره مخروطى کوچک پوشش مى‏دهد. جدار نخستین عرق‏چینى است که با استفاده از گوشواره‏ها پلان چهارضلعى به پلان دایره تبدیل شده، اجرا گردیده است. این گنبد با گنبد بقعة قیدار نبى (قابل مقایسه مى‏باشد. گنبد از آجر است و با اندودى از سیمان پوشیده شده که با بنا هماهنگى ندارد. نماى داخلى به طور ساده سفیدکارى شده و فاقد هرگونه تزیینات مى‏باشد.

سنگ قبر امامزاده از نوع سنگ‏هاى (کنگلومرا) ماسه‏اى کم دوام به رنگ قهوه‏اى تیره است که متن آن در قسمت خوانا بدین شرح حک گردیده است: «هذا المرقد الامام، امام سیّدنا، ابن امام موسى الکاظم (توفّى بتاریخ رمضان اربع ثلثمائة الف هجریة النبوى» تاریخ سال 1034 هـ. ق، یعنى دوران شاه‏طهماسب صفوى را نشان مى‏دهد که نوع کتابت آن، ثلث خفى است.

ضریح چوبى مرقد نیز از یادگارهاى عصر صفوى است و پر کار و داراى کتیبه‏هاى متعدّد مى‏باشد. عرض ضریح 106 سانتى متر و ارتفاع آن 137 سانتى متر است. کتیبه نخست در قسمت بالاى ضریح با 9 سانتى متر عرض واقع شده که ابتداى جمله از سمت غربى با این متن آغاز شده است: «اللّهم صلّ على النبى المصطفى محمّد و المرتضى على و البطول فاطمة»، سمت شمالى: «السبطین الحسن و الحسین و صلّ على زین‏العابدین على و الباقر محمّد و جعفر صادق و موسى الکاظم و على الهمام»، سمت جنوبى: «منتظر المظفر المهدى الهادى محمّد بن الحسن صاحب هذا العصر و الزمان و قاطع البرهان و خلیفة الرحمان و المطهّرة ایمان و سیّد انس.»

کتبیة دوّم قابل مقایسه با کتیبه نخست است و از سمت غربى آغاز گردیده و سورة مبارکة آیة الکرسى نوشته شده و ابتداى آن از جملة «اللَّه لا اله الا هو الحى القیوم...» شروع شده و انتهاى آن در سمت جنوبى ضریح با کلمات «إلى النور» پایان یافته است.

در جبهة جنوبى ضریح، کتیبة مفصّلى با متن زیر حکّاکى شده است: «تاریخ تعمیر نمودن صندوق حضرت امامزاده سیّد ابراهیم (بن امام موسى کاظم (بعد از هفت عام تسخیر رومیه، تسخیر تبریز سلطان بن سلطان شاه‏طهماسب ثانى حسین الموسوى خلداللَّه ملکه».

در طرف چپ صندوق کتیبه‏اى به مضمون زیر نوشته شده است: «عمل نادر العصران استاد فتحعلى ولد استاد کلب على و استاد عبداللَّه ولد استاد محمّدخان و استاد محب على ولد استاد غنج على و استاد محمّد ولید قلیج‏خان نجّاران قصبة سجاس، کتبه یدالحقیر الفقیر کمترین خلق‏اللَّه ملّا صنعت قلى ولد ملّاسلیم‏خان من قصبة منه، ثلث اربعین بعد الف (1043)».

آخرین کتیبة صندوق مرقد نیز چنین نوشته شده است: «بعون‏اللَّه تعالى تعمیر صندوق امامزاده واجب التعظیم بسعى و سیادت و نجابت پناه کرباتى میر حسین موسوى ولد مرحوم سیادت و نجابت پناه کربلائى میر شمس‏الدّین الموسوى ساکن قصبه سجاس به اتمام رسید».

در ضلع شمالى بقعه نیز دو قطعه کاشى شش گوش فیروزه‏اى و آبى رنگ به قطر 20 سانتى متر و منقوش به طرح‏هاى اسلیمى وجود دارد که به طور قطع، ارتباطى با بناى امامزاده ابراهیم نداشته و مربوط به اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجرى قمرى است و نمونه‏هاى مشابهى در بناى تاریخى سلطانیه کشف گردیده که ظاهراً چندى از آن‏ها به این جا منتقل شده است.

متأسّفانه بنای قبلی که به شمارة 1019 و در تاریخ 12/11/1353 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده بود تخریب شد و به جای آن یک بنای مربّع شکل بزرگ با گنبد شلجمی ساخته شد.

چنان که در کتیبه صندوق مرقد آمده، سیّد ابراهیم را فرزند بلافصل امام موسى کاظم (معرّفى نموده که به طور قطع، این انتساب صحیح نمى‏باشد؛ زیرا قدیمى‏ترین مدرکى که از شهادت سیّد ابراهیم (سخن به میان آورده، شیخ ابونصر بخارى، متوفّاى سال 341 هـ. ق، است که او را از سادات علوى و نواده حضرت عبّاس (مى‏داند و مى‏گوید: «ابراهیم بن محمّد بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن حسن بن عبیداللَّه بن عبّاس الشهید بن امام على امیرالمؤمنین (سیّدى جلیل‏القدر بود که با حسین بن احمد بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن عبداللَّه الباهر ابن امام سجّاد (قیام کرد و بر قزوین، ابهر و زنجان غلبه پیدا کرد، و طاهر بن عبداللَّه بن طاهر به سوى آنان خارج شد، و طاهر در مکانى از قزوین که آن را سنجاس (سُجاس) مى‏گفتند، به قتل رساند و حسین بن احمد کوکبى نیز به سوى طبرستان منهزم گشت و حسن بن زید داعى او را در آن جا کشت».

علّامه نسّابه بیهقى نیز مى‏نویسد:

«ابراهیم بن محمّد بن عبداللَّه از اولاد حضرت عبّاس (، مادرش اُمّ ولد (کنیز) بود، طاهر بن عبداللَّه در جنگى او را کشت، او در قزوین به قتل رسید و قبرش در بقعه کوکبى است و بر جنازه او جعفرى در قزوین نماز گزارد و او در هنگام شهادت 43 سال داشت».

بنابراین بیهقى ابراهیم عبّاسى را به همراه حسین کوکبى در یک جا مدفون مى‏داند که البته اشتباه است؛ زیرا ابونصربخارى تصریح دارد که حسین به طبرستان گریخت و در آن جا به دست حسن بن زید به قتل رسید.

طبرى نیز در حوادث سال 251 هـ. ق و در ماه ربیع الاوّل همین سال از ظهور حسین کوکبى و خروج او در
قزوین و تسلّط او بر این شهر و زنجان خبر مى‏دهد،
بنابراین شهادت سیّد ابراهیم در یکى از روزهاى ربیع الاوّل سال 251 هـ. ق است.

ابوالفرج اصفهانى نیز در کتاب خود دربارة سیّد
ابراهیم مى‏گوید: «وى در ایّام معتز عبّاسى، در جنگى که بین طاهر بن عبداللَّه و کوکبى در قزوین اتّفاق افتاد، به شهادت رسید؛ مادرش اُمّ ولد بود».

ابوطالب مروزى، ابراهیم را متولّد رقّه و مقتول در قزوین دانسته و او را داراى دو فرزند معقّب در رى و طبرستان ذکر مى‏کند.

ابن عنبه، پس از ذکر برادران امامزاده ابراهیم، مى‏گوید: «او داراى هفت برادر بوده که یکى از آن‏ها از اصحاب ابومحمّد حسن عسکرى، امام یازدهم شیعیان بوده است».

مهدى بن مصطفى تفرشى نیز ابراهیم را مقتول در قزوین نوشته است، امّا عبدالرزّاق کمونه محلّ قتل سیّد ابراهیم را در مکان سجاس با برخى از آل ابى‏طالب نوشته است.

ابوالحسن عمرى نسّابه، علاوه بر این‏که ابراهیم را مقتول در سجاس قزوین دانسته، اضافه مى‏کند که فرزندش عبداللَّه نیز به قتل رسیده است. بقعه امامزاده عبداللَّه در روستاى جزین خدابنده قرار دارد. بنابراین، طبق اسناد معتبر ثابت شد که خفته در این مزار، سیّد ابراهیم از نوادگان حضرت عبّاس (است که تصریح به دفن او در سجاس شده است.