مزارات ایران و جهان اسلام

این گنبد در مرکز شهر مراغه واقع و بنایى برجى شکل قرار دارد که از داخل و خارج ده ضلعى است. در زوایاى ده‌گانة آن، از خارج، ستون‏هاى دایره‏اى کار کرده‏اند. در اضلاع ده‌گانة داخل و خارج بنا نیز طاق‏نماهایى تعبیه کرده‏اند که بخش فوقانى آن‏ها با مقرنس‏هایى تزیین شده است. این بنا بر زیر بناى سنگى قرار گرفته که در میان آن، سردابه‏اى چلیپا شکل، قرار دارد. سقف این سرداب، طاقى مقرنس است. نماى خارجى بنا به طرز بسیار زیبایى با آجر و کاشى فیروزه‏اى به شیوة تخمیرى تزیین گردیده است. در زیر پاکار گنبد نیز نوارى مقرنس و در زیر آن، کتیبة کمربندى بنا قرار داشته که به غیر از قسمت کوچکى از آیه‏هاى قرآنى، بقیّة آن از بین رفته است.

گنبد فرو ریختة بنا به نظر مى‏رسد رُک ده ترکى با پوشش داخلى بوده باشد. هر ضلع داخلى بنا، 6/2 متر پهنا دارد و مشتمل بر طاق‏نمایى بلند است. در زیر گنبد، یک حاشیه از کتیبة گچبرى به چشم مى‏خورد که اطراف مقبره را دور مى‏زند. این کتیبه به خط نسخ، و متن آن، قسمتى از آیة اوّل سورة 67 قرآن است. تمام فضاى داخلى مقبره با گچبرى و نقّاشى و کتیبه‏ها مزین بوده که قسمت اعظم آن از بین رفته و تنها آثار کمى از آن‏ها برجاى مانده است. در سرداب زیرین بنا که ورودى آن از خارج بناست، سنگ بزرگى با طرح‏هاى تزیینى با غناى بسیار و کتیبه‏اى قرآنى با آیات «کل من علیها فان و یبقى وجه ربک ذوالجلال والاکرام» وجود دارد که روزى بر روى قبرى بوده است. در خصوص تاریخ ساخت و شخصیّت مدفون در بنا اطّلاعى در دست نیست. از گذشته معروف بوده که گنبد کبود، قبر مادر هلاکوخان مغول است اما با توجّه به این‏که نامبرده مسیحى و هلاکو نیز بودایى بوده، چنین فرضى محال است. در خصوص تاریخ ساختمان، مطالعات ارزشمند گدار، نتیجة شایسته‏اى به بار آورده است. وى با بررسى و مطالعة دقیق جاى کتیبة فرو ریختة بالاى در ورودى بنا که تنها قطعاتى از حروف مینایى رنگ آن باقى مانده بود، توانست قسمتى از کتیبه را که حاوى تاریخ 593 هـ . ق بود، بازسازى کند. بر این اساس، گنبد کبود حدود 10 سال بعد از نمونة اوّلیة خود ـ یعنى مقبرة مؤمنه خاتون در نخجوان ـ ساخته شده و از نظر ترکیب کلّى، مشابه سایر مزارهاى موجود در مراغه است.

این بنا به شمارة 135 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.