مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در 11 کیلومترى شمال غرب فرمهین و در میان روستاى اسفین از توابع شهرستان تفرش واقع شده و به «شاهزاده حسن افطس» شهرت دارد.

بنا، شامل ایوان ورودى، کفشکن، حرم و نمازخانه و گنبد است که در محوّطة وسیعى واقع شده است. اصل اتاق مرقد، یک فضاى هشت ضلعى است که بر فراز آن، گنبد شلجمى بزرگى قرار دارد که قطر آن حدود ده و ارتفاع آن بیش از ده متر است. در داخل بقعه، ضریحى چوبى به ابعاد 12/1×86/1×23/2 متر بر روى سکویى چهار گوش قرار دارد.

بقعه، داراى سه فضاى به هم مرتبط است که ابتدا باید از فضاى ورودى که شامل ایوان و شبستان مستطیل شکل با سقف مسطح است، عبور نمود و به در ورودى بناى قدیمى بقعه رسید، بناى قدیمى، از سطح شبستان ورودى پایین‏تر و حدود پنج پلّه راه مى‏پیماید. مجاور شبستان ورودى، یک فضاى مستطیل شکل دیگرى قرار دارد که به عنوان نمازخانه از آن استفاده مى‏شود. شالودة بناى قدیمى، از سنگ و ملاط گل و خشت و آجر ساخته شده و معمارى آن مربوط به دورة ایلخانى و صفویّه است.

گنبد بنا، آجرى دو پوش و سطح آن، مقدارى نامنظم و ناهموار است و در ساقة آن با ردیف‏هایى از کاشى، تزیین شده است. مرقد امامزاده، حدود نیم متر از کف بقعه ارتفاع دارد و سنگ نوشته‏اى بر آن نصب شده که متن آن جدید است:

«مضجع مرقد مقدّس مطهّر اشجع السادات حضرت حسن الافطس ابن شاهزاده على الاصغر بن الامام زین العابدین ‰ که در عصر امام جعفر صادق ‰ در راه دفاع از احکام اسلام و سنّت جدّش خاتم الانبیاء محمّد مصطفى ‹ به دست دژخیمان منصور دوانقى به شهادت رسید و در زمان دولت صفوى، توسّط عالم العلماء و الدّین مرحوم حاج محمّد تقى حاج الحرمین از علماء بلاد نجف، به ظهور رسیده است. در تاریخ 146 هـ. ق به شهادت رسید».

ضریح فلزى نامرغوبى از قبر محافظت مى‏کند که در آیندة نزدیک، ضریح مطّلا زینت بخش آن خواهد شد. گویند حاج محمّد تقى حاج الحرمین و برادرش قنبر على، بناى کنونى را ساخته‏اند و علّت آن را خواب حاج محمّد تقى مى‏دانند که در شهر نجف به وقوع پیوست و او پس از مراجعه به اسفین و به دست آوردن چندین نشانه، بناى کنونى را ساخت.

در زیارتنامة منصوب در دیوار بقعه که در بخشى از آن چنین آمده «السلام علیک ایها السیّد الحجازى الجاودانى المدفون بالفراهان، السلام علیک ایها السید الشاهزاده حسن الافطس بن شاهزاده على اصغر بن امام زین‏العابدین...».

امامزاده را حسن الافطس فرزند على الاصغر بن امام سجّاد ‰ مى‏دانند، این در حالى است که طبق منابع متقن، هیچ گونه ذکرى از حضور یا وفات و دفن حسن افطس در این منطقه، به میان نیامده و او پس از شکست قیام محمّد نفس الزکیّه که در اختفاء بود، با وساطت امام جعفر صادق ‰ از مخفیگاه خود بیرون آمد و مدّت‌ها پس از حضرت صادق ‰ زندگانى کرد و در مدینه وفات یافت. پس از رد این ادّعا، برخى از محقّقین بر آن شدند که خفته در این مزار را سیّد حسن بن حسین بن حسن الافطس بن على الاصغر بن امام زین‏العابدین ‰ معرّفى کنند. اما این ادّعا نیز منشأ صحیحى ندارد. زیرا سیّد حسن بن حسین ملقّب به افطس نبوده، اگر چه او نوادة حسن افطس به شمار مى‏رود.

به نظر مى‏رسد شخص مدفون در ابن بقعه، سیّد کمال الدّین الحسن الرضا الآوى الحسینى الافطسى ساکن فراهان باشد که از سادات بسیار جلیل القدر حسینى و قاضى آوه و ساوه بوده است. در اجازه نامة خواجه نصیرالدّین طوسى  به او که فرازهایى از آن را ابن فُوطَى در مجمع الآداب نقل نموده، چنین از او تعریف شده است: «قرأ على الأمیر السیّد الامام الکبیر العالم الفاضل الاشرف الاطهر المرتضى المجتبى کمال الملة و الدّین رضى الاسلام و المسلمین سیّد القضاة و... الاشراف قدوة العلماء و الأکابر... کریم الاطراف و
الأنساب الرضا ابن». ابن فوطى خود درباره او مى‏گوید:
«القاضى العلّامه السیّدالکامل العامل الفقیه المحقق النبیه المدقق اکمل السادة الاشراف و اکمل بنى هاشم و عبدمناف... و له الفوائد الجلیله و الاخلاق الحمیدة الجمیلة و الصفات المحمّدیة».

و ابن طقطقى نیز در اصیلى او را این گونه ستوده است: «قاضى آوه کمال الدّین الرضا حسن... رأیته بفراهان من أعمال قم و کاشان، شیخ جمیل حسن الاخلاق متقدم له وجاهة».

مطابق آن‌چه ابن فوطى مى‏افزاید، وى به مراغه، نزد خواجه نصیر الدّین طوسى رفته و تصانیف امام فخر رازى را از او فرا گرفت و مروّیات خواجه از پدرش وجیه الدّین محمّد بن حسن و دایى پدرش نصیرالدّین عبداللَّه بن حمزه و دایى خویش نورالدّین على بن محمّد شیعى و جز آن‌ها را از وى سماع و صحیفه اهل بیت (صحیفه الرضا) را بر او خواند. از دیگر مشایخ او، پدرش سیّد فخر الدّین محمّد است و نیز مى‏گوید: او را در مراغه به سال 665 هـ. ق دیدم و در محرم سال 707 هـ. ق در سلطانیه با او ملاقات کردم و اجازه‏اى از جمیع مرویات و مسموعات خود براى من نگاشت و هم اکنون، قاضى و حاکم فراهان و توابع آن است و مولدش... و در سال 720 هـ. ق به مدینه السلام جهت زیارت امیر المؤمنین ‰ و اجداد طاهرینش آمده و جماعتى از سادات، نسخة اجازة خواجه طوسى را کتابت نمودند.

جاى نقطه‏ها در مجموع الاداب خالى است و از ظاهر سخن آتى شهید مبنى بر روایت نمودن او از جدش رضى الدّین زاهد متوفّاى 654 هـ. ق به ضمیمه آن که در سال 720 هـ. ق حیات داشته مى‏توان ولادتش را مدّتى پیش از تاریخ وفات جدّش دانست که بنا بر این در سنین نو جوانى موفق به اجازه گردیده است. چنان‌چه وفاتش چندان دور از سال ورودش به بغداد به نظر نمى‏آید. و نسبت به محل دفن وى تنصیمى در دست نیست اما در روستاى اسفین از فراهان علیا مزارى با نام حسن افطس مشهور است که به گمان قوى و به قرینه حضور و سکوتش در فراهان مى‏بایست به او مربوط باشد.و انتساب بقعه به حسن افطس بن على الاصغر که امروز شهرت گرفته بدون پشتوانه تاریخى است.

نسب شریف این بزرگوار، بدین شرح است: ابو محمّد کمال الدّین الحسن الرضا بن فخرالدّین محمّد بن رضی الدّین محمّد بن فخرالدّین محمّد بن رضی الدّین محمّد بن زید بن داعی بن ابی‌الحسن علی الحوری بن حسین بن الحسن ابتج بن علی زین الدّین بن حسن ابی‌محمّد الرئیس بن علی بن محمّد الخزری بن علی بن علی الحریری بن حسن الافطس بن علی الاصغر بن امام علی بن الحسین السجّاد ‰ .

کمال الدّین حسن آوى، به طور خاص صحیفة سجّادیّه و تهذیب الاحکام را از خواجه نصیر طوسى  روایت نموده که در دو نوشته شهید ثانى بر صحیفه و تهذیب به خط او مذکور بوده و در
بحار الانوار نقل شده است و نیز در اجازه‏اى که به والد شیخ بهایى  داده است، روایت صحیفه را متذّکر شده و در بحار با یک واسطه از خطش نقل گردیده است.

معروف‌ترین شخصى که از سیّد کمال الدّین حسن افطس روایت دارد، تاج الدّین محمّدبن قاسم حسنى مشهور به «ابن معیّه»، است. وى در اجازة خود به شهید اوّل که اشاره گردید، بدین امر تصریح نموده است. این اجازه یک بار مستقلاً در بحار 104/175 از خط ابراهیم حرفوشى مورخ 1070 هـ. ق و بار دیگر در اجازه شهید ثانى به والد شیخ بهایى 105/153 و بار سوّم تماماً در اجازة کبیره صاحب معالم 106/9 نقل گردیده است.

دو مجموعه حاوى نهج‏البلاغه و ندبة امام سجّاد ‰ و آثار دیگر، به تحریر نیکو و فاضلانة حسن بن محمّد بن أبى‏الحسن آوى مورّخ 708 هـ. ق درساوره در کتابخانة مرعشى به شمارة 4556 و مرکز احیاء میراث اسلامى 228 موجود است که با اغماض از کتیبة مزبور، مى‏تواند از آنِ او باشد. وى، ندبه را از عبدالکریم بن طاووس (693 هـ. ق) هنگام مراجعتش از زیارت امام رضا ‰ در آوه با سند متّصل روایت نموده است.

شیخ حر عاملى  از او با عنوان: «السیّد کمال الدّین الحسن بن محمّدالاوى الحسینى، فاضل جلیل القدر، یروى عنه ابن معیه»، ابن عنبه با تعبیر: «السیّد الرضى کمال الدّین الحسن بن فخر الدّین محمّدبن رضى الدّین الزاهد»، مجلسى در بحار با عنوان «السیّد السعید کمال الدّین الرضى الحسن بن محمّدبن محمّد الاوى الحسینى» و نورى همان تعبیر مجلسى را یاد نموده است.

در اصیلى، دو فرزند دیگر جز على براى کمال الدّین حسن ذکر شده که یکى شرف الدّین مرتضى و دیگرى رضى الدّین محمّد است. و ابن عنبه گوید: «اعقب عشرة ذکور منهم: مجدالدّین حسین بن کمال الدّین و ابنه تاج الدّین الحسن اقضى القضا بالبلاد الفراتیه مات سنة 747 هـ. ق».

به هر حال، سیّد کمال الدّین حسن رضا آوى حسینى، سیّدى بسیار جلیل القدر، عظیم الشأن و عالمى فرهیخته و فقیهى زاهد و از بزرگان محدّثین شیعه است که توجّه به مزار کثیر الانوارش موجب اجر دنیوى و اخروى است.