مزارات ایران و جهان اسلام

این بنا در شمال شهر مراغه و کنار رودخانة صوفى چاى واقع، و بنایى مکعّب شکل یا دو طبقة فوقانى و زیرین است. ازارة بنا به ارتفاع دو متر، از سنگ مرمر تراشیدة سفید ساخته شده که بعضى از قطعات آن به ابعاد 70×150 سانتى‏متر است. مدخل گنبد به سمت شمال است و در گوشه‏هاى بنا، ستون‏هاى آجرى با نقوش لوزى و در هر یک از اضلاع، دو طاق‏نما و یک حاشیة کتیبه کار کرده‏اند. این بنا در اصل داراى گنبدى دوپوش بوده که از بین رفته و در دورة اخیر به همّت سازمان میراث فرهنگى تعمیر و مرمّت شده است.

سرداب زیرین بنا رو به مشرق دارد اما ورودى اتاق فوقانى، شمالى و با یک طاق‏نما احاطه شده است. بر بالاى در، کتیبه‏اى در دو سطر و بر بالاى طاق، کتیبه‏اى دیگر به چشم مى‏خورد. حروف کتیبه‏ها در این جا ریحان است. متن کتیبة سه سطرى بالاى طاق على رغم تحمل آسیب‏هاى زیاد قابل خواندن است: «أمر بإنشاء هذه القبّة المبارکة فى أیّام مولانا السلطان الأعظم ظلّ اللَّه فى الأرض سلطان سلاطین العرب و العجم ابوسعید بهادر خان خلد اللَّه ملکه».

از کتیبة دو سطرى بالاى در، چیز زیادى بر جاى نمانده ولى از همین مختصر مى‏توان دریافت که این کتیبه، حاوى القاب و احتمالاً نام شخصیّتى بوده که آرامگاه براى او ساخته شده است. آن‏چه از کتیبه باقى مانده، بدین شرح است: «لمقر الش... المالکى العلى العادلى». با توجّه به سه نشان خانوادگى بر بالاى پنجره‏ها که به صورت دو عصاى پشت به پشت است، در مى‏یابیم که آن‏ها نشان خانوادگى «چوگانداران» است. این نشان، در جاى دیگرى، بر بنایى واقع در بیت المقدّس یعنى مدرسة «امیر ایل ملک» که مدرسة ملکیه گفته مى‏شود و نیز بر چلچراغى مینایى متعلّق به موزة قسطنطنیه، به همراه نام «ایل ملک چوگاندار» دیده مى‏شود. البته گنبد غفاریه نمى‏تواند آرامگاه ایل ملک ـ متوفّاى 747 هـ . ق ـ در قاهره باشد ولى مدرسه‏اى در قاهره به نام مدرسة قراسنقریه وجود دارد که توسّط فردى به نام امیر مملوک شمس الدّین قراسنقر الچرکسى المنصورى که در کار معمارى در مصر و سوریه شهرت داشته، ساخته شده است. قرانسقر در ابتدا یک غلام مملوک بود که قلاوون، آن گاه که امیر زاده‏اى بیش نبود، او را خریدارى کرد و منصب چوگاندارى به او داد. او در عهد لاجین، نایب السلطنة مصر بود و به هنگامى که محمّد بن قلاوون براى بار سوّم به سلطنت دست یافت، به عنوان نایب السلطنة سوریه برگزیده شد و تا سال 711 هـ . ق در این مقام بماند. در این سال، نزد تاتارها گریخت. او روز بیست و هفتم شوال سال 728 هـ . ق ـ یعنى در عهد سلطنت ابوسعید بهادرخان ـ در مراغه، جایى که الجایتو تیول او قرار داده بود، درگذشت. بنابر این با توجّه به فقدان مدارک دیگر مى‏توان پذیرفت که گنبد غفاریه، مدفن امیر مملوک شمس الدّین قراسنقر الچرکسى المنصورى است.

در این بنا، رنگ ـ که در گنبد سرخ خیلى کم استفاده شده و به آبى فیروزه‏اى منحصر است ـ بسیار مورد استفاده قرار گرفته است؛ رنگ‏هاى سیاه، سفید و آبى تیره تا آبى روشن. حروف کتیبه‏ها به رنگ سیاه بر زمینه‏اى سفید قرار گرفته و با اسلیمى‏هایى به رنگ آبى فیروزه‏اى آذین شده‏اند. نماهاى جانبى و نماى عقبى، به عوض آن‏که مثل نماهاى گنبد سرخ، بسته و فاقد هرگونه روزنه‏اى باشند، هر یک به دو پنجره در داخل طاق‏نما مجهزند. بالاى هر پنجره که در چارچوبى مستطیل قرار گرفته، با نقوش بسیار زیبایى از آجر و کاشى مینایى تزیین شده است. بالاى این تزیینات، نوارى قرار گرفته که با سه نشان خانوادگى صاحب آرامگاه آذین شده است. شبستان اصلى با گچ سفید اندود شده و داراى طاق‏نماهاى مسطح عریضى با مقرنس است.

این بنا به شمارة 137 در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.