مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة باشکوه این امامزاده، در شهر کاخک در 24 کیلومترى جنوب شهر گناباد واقع است. ظاهراً این بنا توسّط امیر عبداللَّه قومتى در اواخر دورة سلجوقى بر روى یک سکو ساخته شده و در دوره‏هاى تیمورى و صفوى، مورد تعمیر قرار گرفته است. بر سردر ایوان شمالى، کتیبه‏اى با کاشى معرّق و به خط علیرضا عبّاسى است که نام شاه اسماعیل صفوى را در بر دارد. تاریخ کتیبه، «سنه ثمانین و تسمائة (980)» است. این بنا، در زلزلة شهریور سال 1347 هـ . ش صدمه دید و بعدّها مرمّت شد.

بناى این مقبره عبارت است از یک تالار مربّع به ضلع 5/8 متر با درگاهى در وسط هر ضلع، دو تالار مستطیل در شرق و غرب تالار به طول 24 و عرض 25/7 متر، یک ایوان در وسط جبهة شمالى، دو ایوانچه در طرفین جبهة شمالى، یک ایوان در جنوب تالار مربّع، دو ایوانچه در طرفین ایوان مزبور، یک فضاى بدون سقف در جلوى ایوان. دو ایوانچة مذکور، در غرب ایوان شمالى واقع است. فرم کلّى مقبره از خارج، مکعب مستطیل به نظر مى‏رسد که ارتفاع آن از کف، حدود شش متر است، بالاى این مکعب، با زدن گل واژه و طاق‌نماهایى، به کثیر الاضلاع تبدیل شده و گنبد بر آن قرار گرفته است. مصالح عمدة بنا را آجر و گچ و ساروج تشکیل مى‏دهد و در تعمیرات اخیر، سیمان نیز به کار رفته است. تالارهاى طرفین تالار مربّع، فعلاً با گچ سفید اندود شده‏اند. تزیینات عمده و جالب توجّه بنا، به داخل گنبد تالار مربّع اختصاص دارد.

بر فراز بقعه، گنبدى با شکوه و زیبا که از بیرون نیز داراى تزییناتى است، قرار گرفته است. اوّل، ساقة آن با یک حلقه کتیبه مشتمل بر سورة دهر با خط ثلث به رنگ سفید و خط کوفى به رنگ فیروزه‏اى مزین شده است. دوّم، پوشش پیازى شکل، با کاشى‏هاى خوش‌رنگ پوشیده شده است. در وسط تالار مربّع، زیر ضریح امامزاده، صندوق زیبایى بر روى قبر سلطان محمّد عابد قرار دارد که از پایین به بالا، با یک ازاره و یک سطح مشبک و یک کتیبه مزیّن گردیده است.

به اعتقاد اهالى، سلطان محمّد، ملقّب به عابد و برادر امام رضا ‰ است. برخى نیز معتقدند که وى محمّد بن جعفر الصادق ‰ عموى بزرگوار امام رضا ‰ است که به محمّد العابد شهرت داشته است. و حال آن‌که هیچ کدام از این دو قول، منبع و منشأ صحیح ندارد زیرا محمّد بن موسى ‰ ، هم اکنون بارگاه مفصّل و باشکوهى در شیراز دارد و به اتّفاق نقل جمیع مورّخان، آن حضرت در شیراز در کنار برادر بزرگوارشان احمد بن موسى ‰ مدفون مى‏باشد. از این‌رو، نمى‏توان مزار کاخکِ گناباد را منسوب به محمّد بن موسى ‰ برادر امام رضا ‰ دانست. از طرفى، مزار محمّد الدیباج بن امام جعفر صادق ‰ هم نیست، زیرا اکثر علماى انساب، قایلند که آن بزرگوار در جرجان به دست مأمون عبّاسى مسموم شده و به شهادت رسیده است. با این حال، مزاراتى در بسطام، قزوین، آستانه اشرفیه و درگز = ابیورد، به آن بزرگوار منسوب است که اصلى نداشته بلکه هم اکنون آرامگاه با عظمت او در بالاى تپّه‏اى در آزادشهر از استان گلستان قرار دارد.

از این‌رو، احتمال قوى مى‏رود شخص مدفون در این بقعه، سیّد جلیل القدر و امامزادة عظیم الشأن، حضرت أبو جعفر محمّد بن موسى بن أحمد الأعرابى بن قاسم بن حمزة بن امام موسى کاظم‰ باشد.

وى، بنا به گفتة علماى انساب سیّدى جلیل و شاعرى ممدوح، و سرپرست سادات طوسى بود. جملگى علماى
انساب، او را ستوده و نوشته‏اند که وى، یکى از سرشناسان سادات و نقباء طوس بوده که فرزندى نیز به نام حمزه داشته که مکنّى به ابوالقاسم بود و پس از پدر، نقابت طوس را به عهده داشته است.

از این‌رو و از آن‌جایی که نقیب در بسیارى از محاورات
به عنوان سلطان و خلیفه معرّفى شده، لذا با وجود
وجاهت و سرشناسى سیّد محمّد مذکور، احتمال قوى
مى‏رود که محمّد بن موسى نوة امام کاظم ‰ ، با
محمّد بن موسى بن جعفر ‰ فرزند او، اشتباه گرفته
شده باشد.

این بنا به شمارة 385 و به تاریخ 11/9/1330 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.