مزارات ایران و جهان اسلام

یکى از قدیمى‏ترین و محترم‏ترین زیارتگاه‌هاى شهر مقدّس مشهد، بناى معروف به گنبد خشتى است که در فاصلة پانصد مترى حرم حضرت رضا ‰ ، در کوچه‏اى به نام «گنبد خشتى» مجاور فلکة طبرسى و چهار سوى نوغان قرار دارد.

گنبد خشتى، مدفن سلطان غیاث الدّین محمّد از سادات سرشناس موسوى شهر مشهد است که نسب شریفش با هفده واسطه، به امام موسى کاظم ‰ مى‏رسد. زمان ولادت سلطان محمّد معلوم نیست، اما وفاتش بنا بر کتیبة سنگ قبر وى، در ماه رمضان سال 832 هـ . ق بوده است.

نام و نسب کامل امامزاده محمّد، به صورت «مرتضى، اعظم، سلطان، النقباد، غیاث الدّنیا و الدّین، امیر سلطان محمّد بن سلطان النقبماء امیر بدر الملة والدّین طاهر...». تا حضرت امام على ‰ بر روى سنگ قبر صندوقى بسیار نفیس او کتیبه شده و راقم مشهدى، شجرة مزبور و ارادت خویش را به سلطان محمّد در سال 1292 هـ . ق چنین به نظم در آورده است.

این حریمى را که از روى شرف روح الأمین

پاسـبان آسـا همى بر درگهش سـاید  چنین

این حریمى را که از بهر طـوافش هـر زمان

از فلک فـوجى  ملک آرند روى انـدر زمین

هیچ مى‏دانى چــرا  خیل سخن سنجان همى

یکزبان گویند کـامد خـوشتر از خُلد برین؟

زانکه گنج نــور احمـد  اندر آن باشد نهان

زانکه کنـزِ نسل حـیدر اندر آن آمــد دفین

درّ دریاى ســیادت آن کــه نــام نامى‌اش

آمــده ســلطان محمّد در خــبرهاى  متین

وانکه باب وى، امیــر بى قــرین طاهر بود

کـو بُدى محمود شــه را نیـز فرزند مهین

پانزده پشت است تا موسى بن جعفر آنگهى

نام هریک را ز من بشنو به ترتیب این چنین

گوحسین، آنگاه طاهر،پس حسین، آنگه على

پیش ازآن بودى، محمّد باز موسى دان یقین

جعفراست،آنگه محمّد، نیز اسماعیل و هست

احمدى ابن محمّد، احمدى پس پیش از این

نیز مى‏باشــد محمّد ابن قاســم بى سـخن

وانگهى خمــره است، فــرزند امام هفتمین

موسى کاظــم که درگاه جلالش بهـر  خلق

آمــده باب الحــوائج  در شهور و در سنین

حالیا چون منکشف شد بر تو حال آن جناب

چنگ زن در دامـن آن عــروة الوثعاى دین

هرچه مى‏خواهى به‌اخلاص اندر این درگه بخواه

تا بر آرد حـــاجتت را از یسـار و از یمین

الغرض چون کرد هر کس خدمتى در این جناب

راحتــم ملاح را الطاف حــق آمــد معیّن

تا به گوش جان رسد اى زائران این حـریم

مـر شما را رمـز «طبتم  فـادخلوها خالدّین»

سـاعیان و بانیــان ایــن بنــا را  در دعـا

یاد آرید از ســر اخلاص باصوت حــزین‏

اجداد سلطان محمّد، از جمله سرشناسان سادات موسوى مشهد بودند که از قرن‏هاى پنجم تا نهم هجرى که حکومت‏ها دخالتى در کار آستانة رضوى نداشتند، اداره کنندة اصلى حرم حضرت رضا ‰ بوده‏اند. به همین دلیل نامشان بر روى اغلب اشیاء و آثار قدیمى آستان قدس رضوى (مانند کاشی‌های سنجرى، سنگاب خوارزمشاهى و درِ مسجد بالاسر) کتیبه شده است. ایشان، در قرون هفتم تا نهم هجرى، نقیبِ سادات شهر مشهد، و در سده‏هاى نهم و یازدهم هجرى، از جمله بزرگان و کلانتران این شهر بوده‏اند.

بناى گنبد خشتى، ظاهراً هم زمان با خدمت سلطان محمّد، یعنى در زمان سلطنت شاهرخ تیمورى ساخته شده. لذا پس از حرم رضوى، از قدیمى‏ترین بناهاى مشهد و تنها اثر بارز باقى مانده از سادات موسوى در این شهر است. گنبدِ بنا، دو پوششه است. پوشش داخلى مزیّن به مقرنس‌هایى زیباست. گنبد بیرونى هم به نظر مى‏رسد از آغاز آجر پوش بوده. بدین سبب به گنبد خشتى، شهرت یافته است. در زمان احداث بنا، سورة ملک با خط خوش ریحان در زیر پوشش داخلى کتیبه شده، لبه‏هاى چهار ایوان آن هم با سورة واقعه به خط ثلث مزیّن گردیده است. این بنا، ظاهراً در زمان قاجاریّه مرمّت و داخل آن نقّاشی و تزیین شده است.

گنبد خشتى در سال‌هاى 9 ـ 1378 به اهتمام ادارة اوقاف و امور خیریة ناحیة یک مشهد و هیأت امناء، با نظارت ادارة کل میراث فرهنگى خراسان مرمّت و کتبیه‏هاى اصلى آن نمایان و باز سازى شده است. با همة کشش و شکوه بارگاه حضرت
رضا ‰ و نزدیکى گنبد خشتى به آن، بعضى از مردم مشهد در کنار آن حضرت، زیارت مزار نوة برادر وى، امامزاده سلطان سیّد محمّد را هم بر خود واجب مى‏دانند.

گنبد خشتى، موقوفه‏اى ندارد و تنها از محل نذورات زائران نگهدارى و اداره مى‏شود. هیأت امنایى متشکل از معتمدان محلّى با نظارت ادارة اوقاف و امور خیریة ناحیة یک مشهد، این امر مهم را بر عهده دارند.

توصیف بنا: بناى گنبد خشتى، یک سرداب با دو سنگ قبر، یک چهار طاقى مربّع شکل به ابعاد 10×10 متر بر روى سرداب و یک سنگ قبر نفیس در کف چهار طاقى است. بنا، شامل چهار ایوان در چهار سو است که یکى از آن‌ها مدخل اصلى است و سه ایوان دیگر، داراى خروجی به فضاهاى اطراف هستند. این فضاى چهار پهلو، با استفاده از چهار فیلپوش تزئینى در بالا تبدیل به فضایى هشت پهلو شده که داراى هشت پنجره در زیر گنبد است. گنبد بنا هم دو پوشه است. گنبد زیرین (آهیانه)، از تزئینات بسیار زیبایى برخوردار است؛ زیر آن هم مقرنس کاری‌هاى گچى نفیس است که به صورت شانزده خوشة آویز هشت ضلع، زیر گنبد را مزین کرده است.

در زمان احداث بنا، هفده آیة اوّل سورة واقعة قرآن مجید را با خط خوش ریحان در زیر گنبد داخلى و هشت پنجره نوشته‏اند. کتیبه، از ضلع جنوبى (قبله) آغاز مى‏شود و در همان جا، به پایان مى‏رسد. بیست آیة اوّل سوره ملک هم با خط خوش ثلث از ایوان جنوبى شروع و در لبه‏هاى چهار ایوان نوشته شده است.

گنبد بیرونى (خود) در زمان احداث اوّلیه، تماماً از خشت خام (آجر) ساخته شده لذا به «گنبد خشتى» شهرت یافته است؛ چنان که بناهاى دیگرى نیز در شهر مشهد و اطراف آن، نامشان را از رنگ گنبد خود گرفته‏اند (مثل گنبد سبز در مشهد و کبود گنبد کلات). ارتفاع بناى گنبد خشتى از کف تا بالاى گنبد زیرین، 9/11 متر و تا رأس گنبد بیرونى 9/14 متر است. در حدود سال 1340 شمسى، در صدد بر آمده‏اند تا ساقه و رویة بیرونى گنبد را سلیقه‏اى کاشى پوش نمایند، ابتدا ساقه را به یک تاج و سورة توحید مزین کرده اما بعد کار را نیمه تمام گذاشته‏اند.

چون کاشى کارى مزبور اصالت و تناسبى با بناى «گنبد خشتى» نداشت، در سال‌هاى 8 ـ 1364 برچیده شد و ساقة رویة بیرونى گنبد، مجدّداً آجر پوش گردید. بناى گنبد خشتى ظاهراً در زمان قاجاریّه نیاز مرمّت اساسى یافته، در نتیجه، همة فضاى داخلى بنا را رنگ‏آمیزى و مجدّداً تزئین کرده‏اند. در این مرمّت، روى مقرنس‌ها و کتیبه‏هاى اصیل دورة تیمورى را رنگ کرده و کتیبه هایى نو در زیر گنبد رقم زده‏اند. این مرمّت‌ها، قطعاً پیش از سال 1300 هجرى قمرى صورت گرفته است؛ چون در کتاب مطلع الشمس که در سال 1301 تحریر شده، گزارش وضعیت نوین بنا نقل شده است. ابیاتى که در آغاز نقل شد، از زمره همان مطالب نو نگاشته است که بر روى کتیبة سوره واقعه در زیر گنبد زیرین تحریر شده است. شاعر سرایندة ابیات معلوم نیست، یک مصرع از اشعار هم در زمان تدوین کتاب مطلع الشمس ظاهراً محو یا ناخوانده بوده که نشان می‌دهد مرمّت مورد بحث، سال‌ها پیش از آن صورت گرفته است.

مشخصات سنگ قبر: گرچه محل اصلى دفن در سرداب گنبد خشتى تعبیه شده، اما در کف رواق نیز سنگ قبر بسیار نفیسى با نقوش و کتبیه‏هاى متنوع قرار داده شده است. ابعاد این سنگ قبر، 183 (طول) ×76 (عرض) ×79 سانتیمتر (ارتفاع) مى‏باشد. جنس آن هم از نوع سنگ سپانتین
یا هرکاره است. سنگ، میان تهى (صندوق) است و به
آیات قرآنى، نقوش گل و گیاه، خطوط کوفى و معلقى مزین شده و نام و نسب کامل (شجره نامه) سلطان محمّد تا حضرت على ‰ بر روى آن حک گردیده است.

سطح فوقانى سنگ، به ابعاد 183×76 سانتی‌‌متر شامل یک حاشیه است که سلام و صلوات بر چهارده معصوم … را در شش قاب به خط ثلث در بر دارد و هر قاب، با یک شمسة 9×9 سانتیمترى که حاوى کلمة «محمّد» است، از دیگر قاب‌ها جدا مى‏شود. در وسط سنگ، آیات 15 تا 19 سورة
آل عمران در قابى تزئینى به شکل طاق کلیل به خط
ثلث کتبیه شده است. در قسمت بالاى سنگ هم قابى چهار گوش تعبیه و سوره فاتحه به خط معلقى «بنایى» در آن تحریر شده است.

ضلع‏هاى جانبى سنگ (پشت سر و قبله) داراى ابعاد 183×79 سانتی‌متر، با یک نوار حجازى شده در قسمت فوقانى و مزین به نقوش اسلیمى و گیاهى است. سطح ضلع‏ها را سه قاب 32×55 سانتی‌مترى در برگرفته که آیاتى از سوره‏هاى دهر، غاشیه، کورت، قدر، کوثر و احزاب با خط ثلث در آن‌ها کتبیه شده و هر قاب به وسیلة یک نقش گلدانى و گیاهى از قاب بعدى جدا شده است. بالاى هر قاب،
قاب دیگرى به ابعاد 38×9 سانتی‌متر تعبیه گردیده و
کلمة «الملک اللَّه» به خط کوفى تزئینى به صورت دوبار تکرار در آن حجّارى شده است. در فواصل این قاب‌ها نیز، قسمت فوقانى قاب‌هاى گلدانى را تشکیل مى‏دهند و کلمة «محمّد»، به خط کوفى معلقى در یک چهار ضلعى 9×9 سانتی‌مترى قرار گرفته است.

ضلع بالاى سر، مزین به مربّعى با ابعاد 11×11 سانتی‌متر است که کلمة «الحمدللَّه» به خط معلقى در آن جاى گرفته و اطرافش بوسیلة نقوش گل و گیاه و اسلیمى تزئین شده است.

قسمت اصلى ضلع بالاى سر را نام و نسب سلطان محمّد و بخشى از شجرة او در بر گرفته است؛ این هم در قابى به ابعاد 50×30 سانتی‌متر در ده سطر، به خط ثلث قرار گرفته و با خط «هذه الروضه» آغاز و به «حسن بن على» ختم مى‏شود. متن کتبیة بالاى سر به شرح زیر است:

«هذه الروضة عظیمة جناب المرتضویه و الموسویّة حضرت الاکرمیه و هو المرتضى اعظم سلطان النقباء العالم افتخار السادات العرب و العجم غیاث الدنیا و الدّین امیر سلطان محمّد روح اللَّه تعالى روحه و کثر فى فردایس ملاء الاعلى یتوجه خلف المرتضى المغفور و المجتبى المبرور سلطان النقباء افتخار آل عبا امیر بدر المله و الدنیا و الدّین طاهر بن محمود شاه بن حسین بن طاهر بن حسن بن على».

در بالاى ضلع پایین پا، نام سنگ‌تراش در قابى 32×10 سانتی‌مترى به صورت «عمل عبدالعلى به حسن على استاد المشهدى» به خط ثلث، کتبیه شده است. پس از آن، در قاب 50×30 سانتی‌مترى با هشت سطر جدا از هم، بقیّة شجرة نسب سلطان محمّد و زمان فوت او به خط ثلث تحریر شده که متن آن چنین است:

«بن محمّد بن موسى بن جعفر بن محمّد بن اسماعیل بن احمد بن محمّد بن احمد بن محمّد بن قاسم بن حمزه بن موسى بن جعفر بن محمّد الباقر بن على زین العابدین بن امام المعصوم الشهید المظلوم حسین بن امیر المؤمنین و امام المتقین على ابن ابى طالب علیه صلوات اللَّه علیهم اجمعین طالب اللَّه تعالى ثراه. وفاته فى التاریخ الرمضان المعظّم سنه اثنى و ثلثین و ثمانمائه الهجریه».

چون گنبد خشتى در محلّة قدیمى نوغان واقع شده،
در مجاورت آن بناهاى قدیمى دیگرى هم وجود دارد: یکى از این ابنیه، مسجدى از مستحدثات دورة شاه عبّاس صفوى است که به «مسجد گنبد خشتى» شهرت داشته و اخیراً آن را باز سازى کرده و «مسجد امام» نامیده‏اند. گرچه مسجد
امام نوساز است، اما لوحه‏اى سنگین در مدخل آن نصب
است و ابیاتى بر آن حک شده که زمان احداث بناى اوّلیه
را به سال 1037 هجرى قمرى (سال قبل از فوت شاه
عبّاس) مى‏رساند.

این مسجد کمتر از پنجاه متر با گنبد خشتى فاصله دارد و در عمل، جزئى از مجموعة تاریخى ـ مذهبى وابسته به گنبد خشتى است.

در ضلع غربى مقبره نیز حسینیه‏اى به نام «گنبد خشتى» است که هر چند از نظر بنا و موقوفات ارتباطى با آن ندارد، اما در عمل جزئى از مجموعة فرهنگى ـ مذهبى گنبد خشتى محسوب مى‏شود. حسینیه، داراى ساختمان و محوّطه‏اى در ضلع جنوبى است که دقیقاً فضاى غربى گنبد خشتى را تشکیل مى‏دهد؛ در نتیجه، براى ورود به سرداب مقبره از همان محوّطه استفاده مى‏شود.

گرچه گنبد خشتى در قرن حاضر همواره زیر نظر میراث فرهنگى خراسان قرار داشته و همة مرمّت‌هاى آن با نظارت این سازمان صورت گرفته است، اما رسماً در سال 1374 اقدام به ثبت گنبد خشتى در فهرست آثار تاریخى کشور شده است؛ از این رو، هرگونه مرمّت، بهسازى، توسعه و یا احیاناً تخریب و جا به جایى آن، باید زیر نظر مدیریت میراث فرهنگى خراسان صورت پذیرد.

ارادتمندان و زائران سلطان غیاث الدّین محمّد، در طول زمان هدایایى تقدیم مرقد وى کرده‏اند و بعضى از آن‌ها اینک از زمره نفائسى هستند که باید در گنجینه‏ها (موزه‏ها) نگهدارى شود. ادارة کل اوقاف و امور خیریه خراسان، این نفائس را جمع آورى کرده و در موزه‏اى که در محل ادارة کل دائر شده است، نگهدارى مى‏کند.

این بنا به شمارة 616 و در تاریخ 16/10/1345 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.