فهرست مطالب این پست:

نگاهى به مزارات هم نام با یحیى.

امامزاده یحیى سارى..

شخصیّت‏هاى مدفون در بقعه.

ادعّاى مرحوم تفرشى.

شخصیت مدفون در این بقعه.

 نگاهى به مزارات هم نام با یحیى

در این بخش از کتاب به بررسى سى و چهار مزار از زیارتگاه‏هاى منسوب به یحیى بن موسى علیه‏ السلام و دیگر فرزند زادگان ائمه علیهم ‏السلام مى‏پردازیم که ارتباط مستقیمى با بحث ما ـ یحیى بن زید علیه‏ السلام ـ ندارد، اما به جهت این‏که خفتگان در این مزارات، هم نام با یحیى بن زید علیه‏ السلام بودند، در این کتاب شرح حال این بقاع ذکر خواهد شد و تلاش شده تا نسب آنها از کتاب‏هاى معتبر انساب استخراج شود و در اختیار علاقه‏ مندان قرار گیرد.

 امامزاده یحیى سارى

یکى دیگر از مزارات استان مازندران، بقعه تاریخى و زیباى امامزاده
یحیى شهرستان سارى است.

این بنا که در مجاورت بقعه سیّد زین‏ العابدین در خیابان جمهورى و
نزدیک میدان بارفروش واقع شده، از زیارتگاه‏هاى معتبر شهرستان سارى و
جزو آثار تاریخى این شهر به شمار مى‏آید.

قبل از بیان شخصیّت‏هاى مدفون در بقعه، خوب است اشاره‏اى به
کتیبه‏هاى آن نمائیم تا به وسیله آن ردّ و اثباتى درباره مدفونان بقعه شود.

در طومار متولیان دوران صفوى به صراحت نوشته شده است که
امامزاده یحیى سارى، معروف به امامزاده سلسله است و تولیت آن با
شیخ ابراهیم مى‏باشد.[1]

ملا شیخ على گیلانى از امامزاده‏اى در شهر سارى بنام «امامزاده سلسله»
یاد مى‏کند، ولى ذکرى از نام او که یحیى باشد به میان نمى‏آورد.[2]

رابینو، نخستین فرد خارجى است که از این بقعه دیدن نموده و کتیبه
پنجره آن را چنین نوشته است:

«هذه الروضة المبارکة الاعظم صاحب الکرامة و الولایة و الامامة یحیى
بن موسى الکاظم علیه‏ السلام و الثانى أخوه حسین بن الإمام موسى الکاظم علیه‏ السلام
و الثالث اُختهما سیکنه بنت الامام موسى الکاظم علیه‏ السلام فى أحد عشر
ربیع‏الأول سنه ست و اربعین و ثمانمائه عمل استاد حسین و استاد
محمّد نجار گیل»[3]

ملگنوف نیز از جمله کسانى است که از این بقعه بازدید نموده است.[4]
نویسنده سفارشنامه انجمن آثار ملى[5] و مشکوتى که شرح مختصرى درباره

آن نوشته و ثبت تاریخى آن را به شماره 211 ضبط کرده، از جمله کسانى
هستند که درباره این بقعه نظر داده‏اند.[6]

در کتاب اسامى دهات کشور نیز از این امامزاده یاد کرده‏اند و تاریخ بناى
آن را به سال 749 ه . ق دانسته‏اند[7] که به یقین این تاریخ اشتباه است بلکه
سال 849 ه . ق صحیح مى‏باشد تاریخى که بر روى صندوق است و رابینو
آنرا 846 ه . ق و مشکوتى آن را 849 ه . ق خوانده است.

مهجورى درباره بناى امامزاده یحیى سارى مى‏نویسد: «گنبد امامزاده
یحیى استوانه‏اى است که قسمت فوقانى آن به شکل هرم است و قندیلى
برنجى دارد. درب ورودى بقعه از چوب جنگل و منبّت کارى است. این بقعه
دو جفت درب داشت که یک جفت آن به دستور مرحوم على اصغر حکمت،
وزیر فرهنگ آن روز، براى اداره باستان‏شناسى وزارت فرهنگ فرستاده شد
و در حال حاضر موجود است و یک جفت بر دیوار گنبد نصب مى‏باشد.
درب‏هاى مزبور منقوش و بر قسمت فوقانى آن عبارت زیر حکّ شده است:
«فى حادى عشر شهر ربیع‏الاول سنه ست و أربعین وثمان‏مائة عمل استاد
حسین و استاد محمّد گیل» درون این بقعه صندوق مشبّک چوبین است و
درون آن صندوق دیگرى که عبارت زیر بر چهار طرف آن حک شده است.

در قسمت شمالى؛

«امر بعمارة هذه الصندوق المبارک المعظّم المنوّر زین الأماجد و الأعالى

خواجه الحسن بن المرحوم پیر على الرومى تقبّل اللّه‏ حسناته فى عشر
جمادى الأولى سنه تسع و أربعین و ثمانمائه کتبه فخرالدّین مطهّر بن عبدللّه‏
الداعى الحسن الاملى غفراللّه‏ ولولدیه برحمتک یا ارحم الراحمین».

در قسمت شرقى سطح فوقانى آن آیة الکرسى است و زیر آن، این عبارت
 است:

«هذه الروضة المبارکة الامیر الأعظم صاحب الکرامة و الولایة و الإمامة
یحیى بن موسى الکاظم و الثانى أخوه ابن الامام حسین بن موسى الکاظم
و الثالث اختهما السیده سکینه بنت الامام موسى الکاظم علیه‏ السلام.

اگر چه این صندوق به ظاهر متعلق به امامزاده یحیى و برادرش حسین
و خواهرش سکینه است ولى یحیى بن میر قوام الدّین نیز باید در
اینجا مدفون باشد.»[8]

هم چنان که اشاره شد، مشکوتى ثبت تاریخى این بنا را 211 نوشته و
درباره آن چنین توضیح مى‏دهد:

«ساختمان امامزاده یحیى که داراى گنبد مخروطى شکل آجرى است، از
لحاظ دارا بودن چند عدد درب و صندوقِ چوبى نفیسِ تاریخى حائز اهمیّت
هنرى و صنعتى است. این بنا متعلّق به اواخر قرن نهم هجرى قمرى است.
تاریخ صندوق چوبى آن سال 849 ه . ق مى‏باشد.

بناى این بقعه شامل بدنه مدوّر و گنبد هرمى شکل آجرى است که ارتفاع
آن در حدود 20 متر است. بانى صندوق خواجه حسن نامى است و کاتب

کتیبه آن فخرالدین مطهّر بن عبداللّه‏ الداعى مى‏باشد. بر طبق شجره نامه
امامزاده یحیى فرزند حضرت امام موسى کاظم علیه‏ السلام است.»[9]

هیأت Corpus در سال 1300 ه . ش = 1967 میلادى از این امامزاده
دیدن کرده‏اند و درباره آن مى‏نویسند:

«رابینو نخستین فرد فرنگیان است که از این امامزاده دیدن کرده و
مطالبى را که درب کتیبه در ورودى بوده چنین خوانده است: الاستاد حسین
و الاستاد نجار گیل در یازدهم ربیع الاول سال 846 ه . ق شاید درب‏هاى
معروف ایران باستان در تهران متعلّق به این امامزاده بوده است. زیرا همین
نام‏ها و تاریخ بر آنهاست.

کتیبه صندوق به زبان عربى است و نام بانى آن خواجه الحسن بن
پیرعلى الرومى و نام کاتب فخر الدین مطهّر بن عبداللّه‏ الداعى الآملى و
نام‏هاى حسین النجار و الاستاد محمد بن الحسن الجیلانى بر آن دیده
مى‏شود.

این کار در سال 849 ه . ق به پایان رسیده است. درب بیرونى بناى
امامزاده تاریخ ندارد اما خطّ آن مربوط به زمان مورد بحث ماست. عبّاس
شایان قسمتى از کتیبه را نقل کرده است. بر این درب نام نجّار چنین آمده
است[10]: فخرالدین بن استاد على النجار و بانى آن صاحبه رستم بن نظام.
ظاهرا آن که درب اصلى را به موزه ایران باستان برده‏اند. این در را در اینجا

نقل کرده تا جاى خالى را پر کند.»[11]

دکتر منوچهر ستوده مطالب حک شده بر این درب را چنین خوانده
است: بر تنگه پایین لنگه راست: عمل فخرالدین بن استاد على نجار.

بر تنگه پایین لنگه چپ: صاحبه رستم بن نظام.

سپس کتیبه صندوق مرقد که کنده‏کارى‏هاى ظریف و خط بسیار خوش
را که ما قبلاً به آن اشاره کردیم و تاریخ 849 ه . ق را دارد بیان و اضافه مى‏کند
که بر حواشى بدنه‏هاى دیگر صندوق سوره مبارکه یس و آیة الکرسى است.

به حاشیه سمت راست بدنه صندوق: هذه الروضة المبارکة الأمیر الأعظم
صاحب الکرامة و الولایة و الامامة؛

و بر حاشیه چپ بدنه شرقى: یحیى بن الإمام المعصوم موسى الکاظم علیه‏ السلام.

صندوق از حد عادى بزرگ‏تر است و جاى آن دارد که سه تن در زیر آن به
خاک سپرده شده باشند.[12]

نتیجه: آن چه که از تاریخ‏هاى درب و صندوق معلوم است، تاریخ
اتمام بقعه مربوط به سال 846 ه . ق و تاریخ اتمام صندوق مرقد نیز به
سال 849 ه . ق مى‏باشد.

 شخصیّت‏هاى مدفون در بقعه

چنان که اشاره شد کتیبه روى صندوق، شخصیّت‏هاى مدفون در این
بقعه را چنین معرّفى مى‏نماید: یحیى بن موسى الکاظم علیه‏ السلام و برادرش
حسین بن موسى علیه‏ السلام و خواهرشان سکینه.

دکتر منوچهر ستوده قایل است که یحیى بن میر قوام الدّین نیز در این
بقعه مدفون است.[13] و مى‏نویسد:

«سیّد ظهیرالدّین نوشته که سیّد یحیى که پسر نهم میر قوام‏الدّین است
در سارى مدفون است.»[14] این مرقد بعدها به امامزاده یحیى خواند شد و به
پسر امام موسى کاظم علیه‏ السلام مبدّل شد و برادرش حسین و خواهرش سکینه
نیز با او در یک جا به خاک سپرده شده‏اند.[15]

در کتاب دائرة المعارف تشیّع نیز آمده است: «احتمالا پیکر یحیى بن میر
قوام الدّین مرعشى نیز باید در درون صحن این امامزاده مدفون باشد.»[16]

در تاریخ طبرستان و رویان آمده است که: «سیّد یحیى پسر میر قوام
الدّین همه ملک او در سارى است و همان جا مدفون است.»[17]

مؤلّف تاریخ هزار ساله اسلام در نواحى شمال ایران مى‏نویسد:

«سیّد یحیى بن میر قوام الدّین در سارى که هم اکنون به امامزاده سلسله
معروف است»[18] مدفون مى‏باشد.

او هم چنین در بخش سادات مرعشى مدفون در سارى مى‏نویسد: «سیّد
یحیى فرزند نهم میر بزرگ مرعشى که اکنون مرقد او به امامزاده یحیى و
امامزاده سلسله معروف است در جوار گنبد سیّد زین‏العابدین واقع شده
است.»[19]

مؤلّف کتاب الشجرة الطیّبه ضمن تأیید مدفون بودن امامزاده یحیى در
سارى، نسب وى را چنین مى‏نویسند: «سیّد یحیى بن میر قوام‏الدّین
(متوفّاى 781 ه .ق) بن کمال الدّین صادق النقیب بن عبداللّه‏ النقیب بن
محمّد النقیب الزاهد بن محمّد النسابه بن على سیّد الفقیه بن الحسن
النسّابه بن على المرعش بن عبداللّه‏ النسّابة المحدّث بن محمّد السلیق بن
الحسن بن الحسین الاصغر بن الامام زین العابدین علیه‏ السلام.[20]»

بنابراین یکى از شخصیّت‏هاى مدفون در این بقعه سید یحیى پسر نهم و
کوچک میر قوام الدّین مرعشى حسینى است که نسب شریفش با 13 واسطه
به امام زین العابدین علیه‏ السلام مى‏رسد و به احتمال قوى وفات او در دهه آخر قرن
هشتم هجرى بوده است.

اما شکى نیست که سیّد یحیى بن میر قوام الدّین آخرین شخصیّتى است
که در این بقعه مدفون است و قبل از آن سه تن از امامزادگان که بنا بر کتیبه
صندوق دو پسر و یک دختر امام موسى کاظم علیه‏ السلام است در این بقعه مدفون
مى‏باشند که در باره صحّت این انتساب تردید است؛ زیرا مزارهاى زیادى در

ایران به یحیى بن موسى علیه‏ السلام منسوب است که مشهورترین آنان در سبزوار،
سمنان، محلات، هشتگرد، کرج و... مى‏باشد. از این رو اثبات هر کدام نفى
دیگرى را در بر دارد. بخصوص حسین بن موسى علیه‏ السلام که على التحقیق در
کوفه مدفون است.[21] و از طرفى امام موسى کاظم علیه‏ السلام دخترى به نام سکینه
نداشته و بقعه‏اى نیز به او در اراضى جنّت آباد قم روبه روى مسجد مقدّس
جمکران منسوب است که ما مفصّلاً ضمن ردّ این بقعه و انتساب شخصیّت
مدفون در آن بقعه را در مجلّه ماه‏نامه کوثر، شماره 16، سال دوّم، خرداد
1377 بررسى نموده‏ایم؛ به آن جا رجوع شود.

در کتاب دائرة المعارف تشیّع درباره این امامزادگان و چگونگى
هجرتشان نوشته است: «گویند که پس از شهادت امام رضا علیه‏ السلام سادات که
رهسپار خراسان بودند، در رى مورد حمله خلیفه قرار گرفتند. این سه
امامزاده (یحیى، حسین و سکینه) به مازندران گریختند و در سارى شهید
شدند.»[22]

متأسفانه کسانى که مدفن یحیى بن موسى علیه‏ السلام را در سبزوار و سمنان
قائلند داستانى شبیه داستان فوق بر سر زبانشان جارى است و مقدارى نیز
بر آب و تاب آن افزودند. به هر حال این قیل و قال‏ها نمى‏تواند مورد استناد
یک محقّق باشد و تنها از باب «ربّ شهرت لا اصل لها» است.

 ادعّاى مرحوم تفرشى

علامّه نسّابه سیّد مهدى تفرشى، شخصیّت مدفون در بقعه امامزاده
یحیى سارى را چنین مى‏نویسد: «یحیى بن حسین در شهر سارى مزور است
گمان مى‏کنم برادر او احمد مذکور است. او ملقّب به ابوطالب بود».[23]

وى ضمن شرح حال برادرش مى‏نویسد: «احمد بن الحسین بن هارون بن
حسین بن محمّد بن هارون بن محمّد البطحانى بن القاسم بن الحسن بن زید
بن الامام الحسن علیه‏ السلام مکنّى به ابوالحسن ملقّب به مؤیّد باللّه‏ در طبرستان به
سال 421 وفات کرد. عمرش هشتاد و هشت سال بود و برادرش ابوطالب
یحیى بن حسین بعد از او سه سال حکومت کرد، عمرش هشتاد و پنج سال و
وفاتش 424 و هر دو مروّج و کبار زیدیّه بودند.»[24]

این مطلب با کتیبه صندوق مرقد که امامزاده یحیى را به عنوان الامیر
الاعظم صاحب الکرامة و الولایة و الائمّة معرّفى مى‏کند صحیح است. زیرا
ابوطالب یحیى بن حسین مشهور به هارونى در ابتداى قرن چهارم در
طبرستان دعوى امامت زیدیّه نمود و قیام پرشکوهى را رهبرى کرد.

از این رو صندوق مرقد اشاره به امامت و ولایت او بر سادات زیدى دارد.
منتهى هیچ دلیلى بر دفن او در این بقعه نداریم و خلاف آن نیز ثابت خواهد
شد.

برخى تصوّر نموده‏اند از آن جایى که سال‏ها از حکمرانى سیّد یحیى
ابوطالب گذشته و در زمان تعمیر بقعه از نام و نسب صحیح او اطّلاعى
نداشتند، وى را به پسر امام موسى کاظم علیه‏ السلاممنتسب نموده‏اند. (اشتباهى
که در اکثر بقاع مشهور در ایران صورت گرفته است.) شاید این سهل
انگارى‏ها تعمّدى باشد، آن‏هم به جهت ترغیب مردم به زیارت فرزندان
بلافصل امام موسى کاظم علیه‏ السلام.

به هر حال، محل دفن سیّد ابوطالب یحیى هارونى را جمع کثیرى از
علماى انساب و مورّخان در طبرستان به طور عموم نوشته‏اند که با ادّعاى
مرحوم تفرشى هم‏خوانى دارد و در ادامه به آن اشاره مى‏شود و سپس براى
ردّ آن گزارشى دیگر نقل خواهد شد و سرانجام شخصیّت مدفون در بقعه
معرفى خواهد شد.

بیهقى متوفّاى 565 ه . ق از او به عنوان امام الزیدیّه یاد مى‏کند.[25]

ابن حجر عسقلانى از او چنین یاد مى‏کند: «کان اماما على مذهب زید بن
على و کان فاضلاً، غریز العلم، مکثرا، عارفا بالأدب و طریقة الحدیث و یقال له:
الکیا یحیى و...»[26]

عاصمى نیز مى‏نویسد: «او بعد از برادرش در طبرستان و در زمان القائم
بأمراللّه‏ عبّاسى قیام نمود. تا این که در سال 424 ه . ق و در حالى که 85 سال
داشته وفات یافت.[27]»

امام فخر رازى متوفّاى 606 ه . ق او را نقیب گرگان و ملقّب به الناطق
بالحق الظاهر بتأیید اللّه‏ مى‏داند و مى‏نویسد: «در دیلم و در سال 422 ه . ق با
او بیعت کردند و این در حالى بود که بالغ بر 80 سال داشت. چند سال
حکومت کرد تا این که در سال 440 ه . ق وفات یافت.[28]»

ابوطالب مروزى نیز او را مکنّى به ابوطالب و ملقّب به الناطق بالحق
الظاهر بتأیید اللّه‏ و یکى از ائمه زیدیّه و معروف به ابوطالب هارونى مى‏داند و
مى‏نویسد: وى داراى تصانیف زیادى بوده است.[29]»

سیّد مجدالدّین مؤیّدى نیز در کتاب التحف شرح الزلف مى‏نویسد: «امام
ناطق بالحقّ ابوطالب یحیى بن الحسین، بعد از وفات برادرش امام مؤیّد باللّه‏
هارونى در روز عرفه سال 411 ه . ق با وى بیعت کردند، او صاحب تألیفات
گران‏بهایى است تا این‏که سرانجام در سال 424 ه . ق در سن 85 سالگى
وفات یافت.[30]»

 شخصیت مدفون در این بقعه

نگارنده بر این باور است که شخصیّت مدفون در این بقعه ابوطالب
یحیى اخیر بن احمد بن حسین بن احمد بن حسین بن هارون بن حسین
بن محمّد بن هارون بن محمّد البطحانى بن القاسم بن الحسن بن زید بن الامام

الحسن المجتبى علیه‏ السلام است که همراه خواهر خود سکینه و جدّ بزرگوارش
حسین بن احمد مدفون مى‏باشند که به اشتباه، آنان را فرزندان امام موسى
کاظم علیه‏ السلامدانسته‏اند.

ابن اسفندیار درباره وى مى‏نویسد: «در میان سادات آل رسول صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از
لحاظ شرایط امامت زیدیه، سیدى جامع‏تر از وى المؤید باللّه‏ و برادرش
الناطق بالحق ابوطالب یحیى خروج نکرد. وى در آغاز نزد دایى خویش
ابوالعباس در بغداد به فرا گرفتن علم و دانش پرداخت و پس از آن به قاضى
القضات عبدالجبار همدانى پیوست و از محضر وى علم‏ها آموخت. تا آن که از
تحصیل فراغت یافت و به نهایت رسید.  بعد از آن که بردیلمان استیلا یافت،
در آن جا مقیم شد و طالبان علم از اطراف و اکناف به سویش سرازیر مى‏شدند
تا از محضر او کسب فیض کنند.»[31]

پس از مرگ مؤید باللّه‏، سید ابوطالب یحیى بالحق که از دانشمندان فرقه
زیدیه بود، زعامت مذهبى و سیاسى منطقه تنکابن و اطراف آن را به  عهده
گرفت.

وى تمام عمر خود را در گرگان به اشاعه اداره آیین شیعه زیدى پرداخت و
تنها پس از مرگ برادرش و تقاضاى مکرّر مردم تنکابن، کلارستاق و دیلمان
او را به این نواحى کشاند و در لنگا استقرار یافت. او ادعاى حکومت نداشته و
بیشتر به امور مذهبى و علمى اشتغال داشت و هم چون برادرش در شعر و

علوم فقهى و ادب تبحر داشت. تألیفات فراوانى را نیز به او نسبت داده‏اند.
وفات وى در سال 422 و به قولى 424 هجرى بوده است. با آن که وفات
وى در لنگا اتفاق افتاد مشهور است که بنا به وصیتش او را در آمل
مدفون ساختند.[32]

در کتاب اخبار ائمه زیدیه ضمن بررسى زندگانى ابوطالب یحیى هارونى
مى‏نویسد: «وفات او در دیلمان به سال 424 ه . ق بوده است و قبر او را
در آمل ذکر مى‏کند.[33]»

در حاشیه همین متن آمده است: «قبرش در آمل زیارتگاه مشهورى است.»
از حمزة بن محمود نقل شده که گفت: «من قبر وى را در آمل زیارت کردم.»[34]

بنابراین عقیده مرحوم سید مهدى تفرشى با این گزارش باطل مى‏شود.

نگارنده بر این باور است که شخصیت مدفون در این بقعه سید ابوطالب
یحیى بن احمد بن حسین بن احمد مؤید باللّه‏ هارونى بن حسین بن هارون...

که به امام مؤید باللّه‏ هارونى اخیر معروف است، او در سال 502 ه .ق در
دیلم قیام نمود و پس از تسلط بر اکثر نواحى گیلان تا حدود لاهیجان عاقبت
در سال 520 ه .ق در قریه فیتوک وفات یافت.

او وصیت کرد که او را مخفیانه دفن کنند تا ملاحده الموت از قبر او آگاهى
نیابند و بدن او را از قبر بیرون نیاورند تا آتش بکشند. از این رو او را مخفیانه

دفن کردند.[35] او خواهرى به نام سکینه داشته که همسر یکى از سادات
حسنى بود و با شخصیت مدفون در این بقعه هم خوانى دارد.

علامه سید مجدالدین، همین گزارش را تایید مى‏کند و مى‏نویسد: «توفى
علیه السلام سنة عشرین و مسائه، و اوصى ان یدفن سرا خوفا من الملاحدة
لعنهم اللّه‏ تعالى».[36]

بنابراین قول مرحوم تفرشى را باید حمل به این ادعا کنیم که منظور وى
ابوطالب یحیى اخیر بوده که با جد و خواهرش در این بقعه مدفون شده است.

بنابراین در این بقعه، 1. ابوطالب یحیى بن احمد هارونى، متوفاى 520
ه . ق.

2. جدّش حسین بن هارون، متوفاى 496 ه . ق،

و 3. خواهرش سکینه، مدفونند که پس از این‏ها،

4. یحیى بن میر قوام الدّین، در این بقعه دفن شده است.

ظاهرا این بارگاه از سوى بزرگان مرعشى بر روى قبر فرزند میرقوام الدین
ساخته شده است.