- يكشنبه ۳۰ آذر ۹۳
فهرست مطالب:
موقعیّت آرامگاه امامزاده یحیى سمنان.
موقعیّت آرامگاه امامزاده یحیى سمنان
یکى از مزارات استان سمنان ، بارگاه مجلّل و زیباى امامزاده یحیى است که در محله اسفنجان و در گوشه جنوب غربى تکیه معروف «پهنه» واقع شده که در سالهاى اخیر به صورت باشکوهى تعمیر و کاشىکارى شده است.
این بقعه متبرکه شامل گنبد عظیم و ایوان کاشیکارى، حرم و صحن است. در
مجموعه امامزاده کتیبه یا سنگ نوشتهاى که دال بر بناى اوّلیّه آرامگاه باشد
وجود ندارد، و قدیمىترین تاریخ موجود در ایوان، مربوط به تعمیر و کاشىکارى
آن است که سال 1338 را نشان مىدهد، ولى طبق نوشته ایران، پل فیروز از
احداث گنبد، قریب ششصد سال مىگذرد. پیازى شکل بودن آن که معرّف
معمارى قرن هشتم و دوران مغول است نیز تأییدى بر این مطلب است.
نسب شریف
ظاهراً این بقعه نیز مثل دیگر بقاع هم نام با یحیى ، به یحیى بن زید علیهالسلام
شهرت داشته و مردم از او تنها به امامزاده یحیى نام مىبردهاند. اما این که او
به کدام یک از امامان معصوم علیهمالسلام منتسب بوده است نزدشان معلوم نبود تا
این که مرحوم آیهاللّه علاّمه حایرى پس از تحقیقات کلّى درباره سلسله نسب
حضرت یحیى ، نتیجه را در 60 بیت شعر عربى در لوحهاى ثبت و در حرم
نصب کردهاند.
ایشان در این شجرهنامه، آن حضرت را فرزند بلافصل امام موسى
کاظم علیهالسلامو برادر بزرگوار امام رضا علیهالسلاممعرّفى مىنمایند.[1] بر این اصل چنین
شهرت پیدا کرده که یحیى بن موسى علیهالسلامهنگام مسافرت حضرت رضا علیهالسلام از
مدینه به مرو جزو ملتزمین رکاب ایشان بوده ، و وقتى که به سمنان مىرسند،
حضرت رضا علیهالسلاموى را جهت ارشاد خلق در سمنان مأمور مىنمایند . پس از
شهادت امام علیهالسلام حضرت یحیى بن موسى علیهالسلام به تحریک مأمون خلیفه
عبّاسى،نیز در سمنان به شهادت مىرسد و در محل کنونى دفن مىشود.[2]
هم چنین بر پیشانى ایوان ، کتیبهاى به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه
لاجوردى وجود دارد که بر طبق نوشته آن، مدفون این بنا ، به شهادت «ابن
شهر آشوب» در مناقب و صاحب عمدة الطالب، حضرت امامزاده یحیى فرزند
امام موسى کاظم علیهالسلام ـ برادر امام رضا علیهالسلام خوانده شده است.[3]
مرحوم تفرشى در کتاب بدایع الأنساب در باره این بقعه مىنویسد:
«یحیى بقعه دارد در سمنان ، همینطور ابراهیم و اسماعیل و قاسم و عبداللّه
و اشرف که نتوانستم سلسله اینها را پیدا کنم».[4]
که این جمله از عدم اشتهار بقعه امامزاده یحیى ، در زمان مؤّف به یحیى
بن موسى بن جعفر علیهالسلام حکایت دارد، زیرا خودِ او درباره بقعه امامزاده یحیاى
سبزوار مىنویسد: «یحیى بن امام موسى علیهالسلام در میان بازار سبزوار بقعه دارد
اما در کتب ذکر نشدهاست.»[5]
بنابر این مىتوان نتیجه گرفت که در نسب امامزاده یحیاى سمنان
اختلاف بوده و در آغاز گمان مىکردند که وى فرزند زید الشهید علیهالسلام است که
پس از آگاهى از دفن آن حضرت در جوزجان، این بقعه را به یحیى بن موسى
بن جعفر علیهالسلامانتساب دادهاند. اما پس از مراجعه به کتب انساب و تاریخ ،
مبنى بر ادّعاى مدفون بودن یحیى بن موسى علیهالسلامدر این بقعه از سوى
علاّمه حایرى رحمهالله به چنین مطلبى بر نخوردیم و فقط در کتب انساب و غیره ،
یحیى را جزو فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلاممعرّفى مىنمایند[6] و از
محل دفن او سخنى به میان نیاوردهاند. معلوم نیست مرحوم آیهاللّه
حایرى رحمهاللهبراساس چه مدرک و مأخذى این بقعه را به فرزند بلافصل
امام موسى کاظم علیهالسلامانتساب داده است . کما این که آن عالم ربّانى هم
چنین ادّعایى مبنى بر مدفون بودن على بن جعفر الصادق علیهالسلامدر سمنان
دارند که على التحقیق صحیح نبوده چرا که آن بزرگوار در عریض وفات
یافته است و ما این مطلب را در کتاب انوار پراکنده در بررسى تاریخ و
زندگانى امامزادگان قم به تفضیل بیان داشتهایم.
به هر حال ابن عنبه درباره یحیى بن موسى علیهالسلاممىنویسد: «لم یعقبّوا
بغیر خلاف: هم عبدالرحمن، و عقیل، والقاسم، و یحیى»[7]
از فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام که بدون اختلاف علماء، نسلى
نداشتهاند عبارتند از: عبدالرحمن، عقیل، قاسم و یحیى.
اما مرحوم محمّد کاظم یمانى نسّابه ، از اعلام قرن نهم هجرى مىنویسد:
«وأما یحیىبن الکاظم علیهالسلام،فأولد بنین وبنات إنقرضوا ،ویقال: لهم عقب».[8]
یحیى پسر امام کاظم علیهالسلام، داراى پسران و دخترانى بوده که منقرض
شدهاند ؛ و برخى گفتهاند که آنان داراى نسلاند.
با وجود آن که مرحوم یمانى خرق اجماع کرده، و همه علماى انساب
متقدّم قایل به عدم فرزند براى یحیى بن موسى علیهالسلاممىباشند، بقعهیى در
روستاى ازناب در 12 کیلومترى جنوب شرقى شهر ابهر قرار دارد که به
استناد زیارتنامه و شجرهنامه کاشىکارى شده سر در بنا ، صاحب آن ، یحیى
بن یحیى بن موسى الکاظم علیهالسلاممعرّفى شده است.[9]
با این حال هیچ یک از علماى انساب و مورّخان بزرگ ، وفات یحیى بن
موسى علیهالسلامرا در سمنان تأیید ننمودهاند و این انتساب صحیح نمىباشد.
شخصیّت مدفون در بقعه سمنان
هم چنان که اشاره شد، هیچ منبع و مدرکى که دال بر مدفون بودن یحیى
بن موسى علیهالسلامدر سمنان باشد وجود ندارد و قرینهاى نیز در دست نیست که
این ادّعا را تأیید کند ، و همراهى یحیى با امام رضا علیهالسلام نیز در هیچ یک از کتب
تاریخ ذکر نشده و این داستان نیز اخیراً ساخته و جعل شده که اعتبارى
ندارد.
درباره نسب این امامزاده نمىتوان به طور قاطع نظر داد زیرا سه بقعه
دیگر نیز به نام یحیى در سمنان و اطراف آن وجود دارد که عبارتند از؛
1 ـ امامزاده یحیى ، روستاى شهمیرزاد.
2 ـ امامزاده یحیى ، روستاى آب من چشم.
3 ـ امامزاده یحیى ، گرمسار ، بخش مرکزى، روستاى محله باغ.
بنابر این آن چه در کتابهاى انساب به آن اشاره شده ، و محتمل است که
در این بقاع مدفون باشند بیان خواهد شد.
مؤّف سراج الأنساب در ضمن معرّفى نسب قاضى ضیاء سمنانى، یکى از
اجداد وى را یحیى ذکر مىکند و نسب آن سیّد را چنین مىنویسد: «سیّد
الفاضل المرحوم القاضى بسمنان شمسالدین محمّد المتخلّص نصابى بن
زین العابدین بن باقر بن یحیى بن السیّد الفاضل باقر بن زین العابدین بن
محمّد بن تاجالدین بن حسین بن علی بن مرتضى بن سراهنگ بن علی بن
إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن حسن بن محمّد بن مرتضى بن سراهنگ
بن علی بن إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن حسن بن محمّد الأبهرى بن
أحمد بن عبداللّه بن علی بن حسن بن زید بن امام حسن علیهالسلام»[10]
مرحوم علاّمه نسّابه ضامن بن شدقم در کتاب تحفة الأزهار مىنویسد:
«در ماه ذىقعدة سال 1068 ه .ق قصد زیارت امام رضا علیهالسلامرا نمودم که گذرم
به سمنان افتاد و نزد قاضى آن جا سیّد جلیل نبیل شریف سیّدعلى بن
عبدالواسع[11] رسیدم که وى نسب شریف خود را برایم گفت».[12]
که طبق این قول نسب فوق و سکونت این خاندان در سمنان تأیید
مىشود. منتهى باید یادآور شد که به جزم قوى، شمسالدین محمّد، قاضى
سمنان در روستاى تویه در وارات بخش ثبتى شهر دامغان مدفون است که
متأسّفانه به فرزند موسى بن جعفر علیهالسلامشهرت دارد.
غالب بقاع موجود در سمنان از جمله بقعه شاه مرتضى، سیّدصالح، سیّد
تاجالدین، سیّد مهدى ، سیّد کاظم، زینالدین على ، سیّدجلال، شیخ
علاءالدولة و سیّد مجدالدّین از همین خاندان مىباشند که متأسفانه غالب
آنان بدون نسب و یا فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام زیارت مىشوند.
به هر حال، برخى احتمال دادهاند که بقعه مورد بحث مدفن همین
یحیى بن باقر باشد که این نظریّه از اساس باطل است: زیرا وى در اواخر قرن
نهم هجرى در سمنان وفات یافته و بقعه کنونى در قرن ششم پا بر جا بوده
است. لذا نگارنده معتقد است که یحیى بن محمّد باقر در یکى از روستاهاى
سمنان مدفون شده است.
یحیى بن محمد باقر بن زینالعابدین، طبق گفته علاّمه ضامن بن شدقم،
داراى یک فرزند به نام محمّد باقر بوده که وى صاحب دو فرزند معقب به
اسامى علاءالدین و زین العابدین بود و به ظن قوى این بزرگواران در سمنان
وفات یافتهاند و بقاع موجود از آنِ همین سادات بزرگوار مىباشد.
اما احتمال دیگرى که نسبت به شخصیّت مدفون در بقعه مورد بحث در
سمنان داده شده و قراین نیز آن را تأیید مىکند، مدفون بودن امامزاده
یحیى بن محمّد بن امام جعفر الصادق علیهالسلام است.
زیرا اگر بپذیریم بقعه بسطام که منسوب به محمّد الدیباج بن امام
جعفرالصادق علیهالسلاماست و برخى از علماى انساب و مورّخان نیز چنین احتمال
دادهاند،[13] ثابت مىشود که بقعه یحیى سمنان از آن فرزند آن حضرت
مىباشد ؛ زیرا علماى أنساب و مورّخان ذکر نمودهاند هنگامىکه محمّد
الدیباج در حال وفات بود «لمامات أبوه أوصى إلى إبنه یحیى»[14] به فرزند خود
یحیى وصیّت نمود واضح است که این وصیّت باید در بسطام محل وفات او
صورت مىگرفت.
اما اگر قول دیگر مورّخان مبنى بر مدفون بودن آن حضرت را در جرجان
بپذیریم کما این که عقیده نگارنده در کتاب قیام محمّد الدیباج بن امام جعفر
الصادق علیهالسلاماست و مدارک زیادى هم این ادّعا را تأیید مىکند،[15] باز هم
دلایلى در دست است که یحیى بن محمّد الدیباج در این منطقه سکنى
گزیده و برخى از برادرزادگان و بنىاعمام او نیز در سمنان بودهاند. به هر حال تا
سند دیگرى معارض احتمال اقرب به صواب ما نباشد، نگارنده جزماً معتقد به
مدفون بودن یحیى بن محمّد بن جعفر الصادق علیهالسلامدر بقعه مذکور است.
توصیف بقعه امامزاده یحیى
مجموعه این زیارتگاه عبارت از صحنى وسیع و ایوانى رفیع و شکوهمند،
گنبدى بزرگ و حرمى زیباست . ایوان بنا به ارتفاع 5/12 متر، سراسر، داراى
تزیینات کاشىکارى است . هم چنان که اشاره شد بر پیشانى ایوان کتیبهاى
به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى دیده مىشود که طبق نوشته آن به
شهادت ابن شهر آشوب در مناقب و صاحب عمدة الطالب و کشف الغمّه و
کتابهاى دیگر، این حضرت فرزند صلبى امام هفتم شیعیان است.
کاشىکارى ایوان در سال 1348 شمسى با کمک مردمان خیّر و سعى و
کوشش آقایان محمّد حسین هراتى ـ مهدى مهدوى ـ استاد حسن معمار
طلوعى ـ محمّدعلى فرهى ، حسین على حسینپور و اعضاى هیئت امناء
صورت گرفته است.
در طرفین ایوان ، دو غرفه ساخته شده که یکى دفتر هیئت امناى آستانه
و غرفه دیگر موزه امامزاده را تشکیل مىدهد . حرم مطهّر، مربع شکل به
ابعاد 7 متر است که در وسط ضریح آن قرار دارد. در گذشته ضریح چوبین زیبا
و طرّاحى شدهاى به طول 25/3 متر و عرض 75/2 متر بر پایهاى از سنگ
مرمر به ارتفاع 20 سانتیمتر بر روى قبر گچى قرار داشت . تزیینات حرم
منحصر به ازاره کاشىکارى آن مىباشد که از کاشى خشتهاى سفید که
داراى گلهاى لاجوردى است تشکیل شده است.
سطح داخلى گنبد نیز داراى گچبرىهاى زیبائى است. در دو ضلع
شمالى و جنوبى حرم دو طاقنماى بزرگ و در ضلع غربى و رو به قبله دو
محراب ساده تو در تو ساخته شده که در گذشته محل روشن کردن شمع بود.
کف حرم از سنگ مرمرهایى با رگههاى سرخ مفروش شده است . از نفایس
حرم، درِ کندهکارى شده بسیار زیبایى است که از چوب ساخته شده است.
گنبد عظیم بقعه که بر بالاى حرم بر روى چهار فیل پوش استوار است، پیازى
شکل با ساقهاى کوتاه مىباشد . نماى خارجى گنبد را با کاشىهاى فیروزهاى
پوشانده و بر گوشه کاشى میخ سر پهن براى نگهدارى آن نصب شده که بر
زیبایى گنبد مىافزاید. نقوش هندسى بالاى گنبد را کاشىهاى سفید و سیاه
تشکیل مىدهد . بر نوک گنبد یک قپه کوچک کاشىکارى و دو گوى
مهتابى خود نمایى مىکند . ارتفاع گنبد از سطح بام 10 متر و محیط خارجى
آن 27 متر مىباشد . برگردنى کوتاه گنبد سوره مبارکه تبارک «الملک» به خط
سفید بر زمینه لاجوردى نوشته شده است. سالن بزرگ «حسینیّه» امامزاده
در طرف چپ حرم واقع شده که براى برگزارى جشنها و سوگوارىهاى
مذهبى اختصاص یافته است.
صحن وسیع آستانه با درختهاى سر سبز کاج و آبنماى جلوى ایوان،
زیبایى خاصّى به این بناى پر ابّهت داده است . در گوشه شمالى صحن،
آشپزخانهاى وجود دارد که از الحاقات سالهاى اخیر است و داراى در
ورودى و سه پنجره با پشت بغلهاى کاشىکارى مىباشد. بر بالاى پنجره
سمت چپ در متن کاشىهاى لاجوردى این اشعار مرقوم شدهاست:
به سمنان هر که با اخلاص یحیى را زیارت کرد
شفاعت خواه او باشد به حق شاه خراسانش
زخوان نعمت دار الشفاى حضرت یحیى
تبرّک جو که چشم لطف دارد سوى مهمانش
بر بالاى پنجره وسطى چنین نگاشته شده: «بسم اللّه الرحمن الرحیم،
آشپزخانه مهمانسراى حضرت امامزاده یحیى علیهالسلامتأسیس اردیبهشت 1348
ساخت ایلیاى اصفهان».
در قسمت بالاى پنجره دست راست بقیّه اشعار فوق نوشته شده است:
به سمنان چتر دولت حضرت یحیى بن موسى زد
که از هر حادثه باشد باذن اللّه نگهبانش
به یمن نام یحیى ملک ایران باد پاینده
به یمن نام یحیى زنده باد شاه شاهانش
درگذشته، این امامزاده داراى یک هشتى با طاق گنبد کمخیز و تزیینات
معقلى و سر در جالب با چند اتاق در طرفین بود . چنار قطور و سر به فلک
کشیدهاى در سمت راست ایوان قرار داشت که متأسفانه از ریشه قطع و
بناهاى مذکور نیز ویران شد و به جاى آن دور صحن را نرده آهنین کشیدهاند.
مجموعه این امامزاده به وسیله هیئت امنا و زیر نظر اداره کل اوقاف
سمنان اداره مىشود.[16]
باید یادآور شد که در این بقعه قبر شریف چند تن از علماء سمنان از
جمله حضرت آیهاللّه شیخ محمّدرضا فیض سرخهاى سمنانى، و
حجّهالاسلام حاج غلامحسین هراتى ، و آیهاللّه حاج شیخ مهدى شریفى و
تنى چند از علماء دیگر آرمیدهاند که شرح حال آنان را در کتاب قیام محمّد
بن جعفر الصادق علیهالسلامنگاشتهایم.
طرح توسعه امامزاده یحیى سمنان نیز از سوى اداره اوقاف این
شهرستان با جدّیت در حال اجراست و زمینهاى پیرامون آن را جهت
توسعه خریدارى نمودهاند و مراحل ترتیب بنا در حال انجام است.
[1]. آثار تاریخى سمنان : 109.
[2]. تاریخ قومس: 296 ، آثار تاریخى سمنان: 109 ، دائرة المعارف تشیّع 2: 485.
[3]. بناهاى آرامگاهى: 224 ، آثار تاریخى سمنان: 110.
[4]. بدایع الأنساب : 64 .
[5]. همان .
[6]. المجدى: 107، الأصیلى: 152، عمدة الطالب: 197، النفحة العنبریّة: 62 ـ 64، تحفة الازهار 3: 123.
[7]. عمدة الطالب: 197.
[8]. النفحة العنبرّیه: 64 .
[9]. بناهاى آرامگاههاى استان زنجان ، 1: 92.
[10]. سراج الأنساب: 42 ـ 43. باید یادآور شد که این شجرهنامه مقدارى اشکال دارد
که باید طبق کتب انساب مرتفع گردد ، جهت اطّلاع مىتوانید به کتاب تحفة الأزهار: 188 ـ 189 مراجعه نمایید.
[11]. وى نوه قاضى سمنان ، و خود او نیز قاضى آن شهر بوده است.
[12]. تحفة الأزهار 1: 188.
[13]. بدایع الأنساب : 51 ، الأصیلى : 207 ، الشجرة المبارکة: 119.
[14]. المجدى: 96 ، بحار الأنوار 49: 22 ، عیون الأخبار 1/184 باب نهم. مستدرکات علم رجال الحدیث 8: 228 . مدارکى در دست است که امام جعفر صادق علیهالسلام دو فرزند به نام محمّد داشته، یکى اکبر که ملقب به دیباج بود که در گرگان = جرجان وفات یافت و دیگرى اصغر که در بسطام مدفون است.
[15]. سرّ السلسلة العلویّه: 45 ، مروج الذهب 2: 439 ـ 440 ، الوافى بالوفیات 2: 291 رقم 724 ، عمدة الطالب : 275 ، الأصیلى: 207 ، سراج الأنساب : 85 ، الکامل فى التاریخ 4: 181 ، میزان الإعتدال 3: 500 رقم 7311 ، لسان المیزان 5: 118 ـ 119 رقم 7133 ، تاریخ الإسلام: 347 ـ 349 رقم 329 ، العقد الثمین 2: 137 ـ 139 رقم 129 ، بحار الأنوار 47: 244 ، قاموس الرجال 8: 109 ، التحف شرح الزلف: 152 ، مشاهد العترة الطاهرة: 65، بدایع الأنساب: 51. قیام محمّد بن جعفر الصادق علیهالسلام: 350.
[16]. آثار تاریخى سمنان: 109 ـ 116 ، بناهاى آرامگاهى: 224 ـ 225 ، دایرة
المعارف تشیّع 2: 485.
- ۱۹۴۶
- ادامه مطلب
