مطالب این پست

اشتباه بزرگ تاریخى.

جوزجان کجاست؟

موقعیت آرامگاه یحیى بن زید علیه‏السلام  در جوزجان.

تعداد بقاع منسوب به یحیى بن زید علیه‏السلام

 اشتباه بزرگ تاریخى

بعضى از نویسندگان که متأسّفانه عادت به تحقیق و تتّبع در مطالب و
پیشامدهاى تاریخى را ندارند، هر چه را هر جا ببینند نقل مى‏کنند، و با کمال
اطمینان آن را در کتاب خود مى‏آورند. از جمله اشتباهى که نگارنده از بعضى
نویسندگان دیده‏ام این است که جوزجان را با جرجان (گرگان) اشتباه گرفته و
با ضرس قاطع مى‏نویسند: قبر یحیى بن زید علیه‏السلام در گرگان است و اشعار
دعبل خزاعى که یادى از شهید جوزجان کرده، مقصود همان گرگان است که
بین گنبد کابوس و استراباد مى‏باشد؟!

صاحب منتخب التواریخ[1] این اشتباه را ذکر کرده و دیگران هم
که عادت رجوع به مدارک دست اوّل را ندارند آن را یاد آور شده‏اند.
و در جواب باید گفت: قطعا قبر یحیى بن زید علیه‏السلام در گرگان نیست[2]،
از اینرو نگارنده درخواست دارد که بخش بعدى کتاب را با توّجه بیشترى

مطالعه نمایید.

  جوزجان کجاست؟

اکنون باید دید جوزجان کجاست و نسبت این واژه با جرجان و گورکان
چیست؟ مسلّما جوزجان یا جوزجانان همان گوزگان است و یقینا با جرجان
(گرگان) کنونى تفاوت فاحشى دارد.

أبوالفداء گوید:

«جوزجان شهرى است در خراسان نزدیک بلخ و بعضى مسافرین
جوزجانان تلفّظ مى‏کنند.[3]»

یاقوت حموى، متوّفاى 624 ه . ق پس از یکى دانستن جوزجانان با
جوزجان مى‏نویسد: «إسم کورة واسعة من کور بلخ بخراسان و هی بین مرو
الروذ و بلخ، و یقال لقصبتها الیهودیّة، و من مدنها الأنبار و فاریاب و کلار...[4]»

جوزجان اسم منطقه وسیعى از مناطق بلخ خراسان است. و این شهر بین
مروروذ و بلخ واقع است.

مرکز این منطقه (یهودیّه) نام دارد و شهرهاى مهم آن، انبار و
فاریاب و کلار است. بعد یاقوت اضافه مى‏کند که: «... و بها قتل یحیى
بن زید الشهید علیه‏السلام.»[5]

و در جوزجان، یحیى، فرزند زید شهید علیه‏السلام به شهادت رسیده است. در
مسالک و ممالک، ابن خرداد لقب پادشاهان را، گوزگان نوشته است[6].

لسترنج نیز جوزجان را با جوزجانان یکى شمرده[7] و آقاى دکتر صفا،
محل حکومت آل فریغون را گوزکانان نوشته و اشاره کرده که آنان در جوزجان
حکم مى‏رانده‏اند[8]».

بعضى گمان کرده‏اند که جوزجان همان گورکان است که به عربى
برگردانده شده و به صورت جوزجان درآمده و امیر تیمور گورکانى به آنجا
منسوب است.

ولى این گمان درست نیست؛ زیرا:

اولاً: در تعریب، وجهى براى تبدیل راء (مهمله) بزاء (معجمه) نیست و
مى‏بایست اگر گورکان تعریب شود جورجان (با راء) تلفّظ شود نه با زاء،
ثانیا: گورکان اصلاً نام محل نیست تا آن را زادگاه امیر تیمور
بدانیم، بلکه گورکان بمعنى داماد است و زادگاه تیمور، کش، از شهرهاى
ماوراء النهر مى‏باشد. و تیمور بدان سبب به گورکان ملّقب بوده که خواهر امیر
حسین، فرمانرواى ماوراء النهر در زوجیّت وى بوده است[9].

یعقوبى، متوفّاى 292 ه .ق که اقدم جغرافى نویسان است مى‏نویسد:
جوزجان را چهار شهر است. سپس انبار و شبورقان (= شاپورکان) را نام

مى‏برد. آن گاه اشاره مى‏کند که:

از جوزجان تا بلخ چهار مرحله است[10].

ابن حوقل، متوفّاى 366 ه . ق جوزجان را از شهرهاى درجه دوّم
خراسان مى‏شمارد.

سپس اضافه مى‏کند که: جوزجان اسم ناحیه (و ولایتى) است که فاریاب
و یهودیّه و انبار از شهرهاى آن است[11].

مستوفى، متوفّاى 675 ه . ق در همین باره مى‏نویسد:

«جوزجان از اقلیم چهارم، و شهرهایش یهودیّه و فاریاب و
شبورقان است[12].»

با توّجه به آن چه یاد کردیم جاى شبهه نمى‏ماند که جوزجان نام محلى
در نزدیکى (حدود 19 فرسنگى) بلخ، یعنى از محال خراسان سابق و جزو
کشور فعلى افغانستان است. و در نتیجه بسیار روشن است که این محل
(جوزجان) به کلّى با (جرجان = گرگان) متفاوت است. چه آن که بین جرجان
(که مجاور مازندارن بوده و هست)[13] ( و با جوزجان که اکنون جزو خاک
افغانستان مى‏باشد) مسافت بسیارى است. و بنابراین یحیى بن زید علیه‏السلامبه
طور جرم و قطع در گرگان مدفون نیست[14].

علاوه بر این که یحیى علیه‏السلام (به نقل تمام مورّخان که خط سیر وى را تا
خراسان نوشته اند) هیچ‏گاه به گرگان نیامده است. و دلایل مستند دیگرى
وجود دارد که یحیى علیه‏السلام در گرگان مدفون نبوده و اصولاً آن جوان شجاع و
دلیر به آن ناحیه جهت مقابله با سپاه دشمن مهاجرت ننموده است که
عبارتند از؛

1. بلاذرى، نسّابه و مورّخ و از اعلام قرن سوّم هجرى مى‏نویسد:
«و سار [یحیى] حتى أتى هراة، ثم أتى الجوزجان، فانضمّ إلیه قوم من أهلها
و أهل طالقان و الفاریاب و بلخ، فتتام جمیع مَن معه مئة و خمسون رجلاً،
حتّى مات بها...[15]»

یحیى علیهماالسلام به سمت هراة حرکت کرد و به سوى جوزجان آمد و در آن جا
قومى از طالقان و فاریاب و بلخ به او ملحق شدند، تا این که جمعى بالغ بر 150
نفر شدند و در آن جا به شهادت رسید.

2. أبى نصر بخارى، متوفّاى بعد از سال 341 ه .ق که از نسّابیّون سرشناس
است مى‏نویسد: «نزل الجوزجان. فلحق به قوم من أهل جوزجان و طالقان،
فتقاتلوا قتالا أشدّ القتال ثلاثة أیّام حتّى قتل جمیع أصحابه فبقى هو وحده
فقتل یوم الجمعة وقت العصر بقریة لها أرغوى.[16]»

وى در جوزجان رفت و قومى از جوزجان و طالقان به او پیوستند و جنگ

شدیدى به مدّت سه روز در گرفت تا این که تمام اصحاب و یاران یحیى علیه‏السلام به
شهادت رسیدند و آن حضرت تنها ماند، و آخرالأمر در عصر روز جمعه در
قریه‏اى بنام ارغوى به شهادت رسید.

همین قول أبى نصر را جمع کثیرى از مورّخان اسلامى که منابع آن در
پاورقى ذکر مى‏شود پسندیده‏اند[17].

3. سمعانى، متوفّاى 562 ه . ق نیز جهت تأیید اقوال فوق چنین مى‏نویسد:

الجوزجانی هذه النسبة إلى مدینة بخراسان ممّایلى بلخ یقال لها
الجوزجانان، و النسبة إلیها جوزجانی، خرج منها جماعة من العلماء، و بها
قتل یحیى بن زید بن على بن الحسین علیهماالسلام و ذکرها دعبل بن علی
فی قصیدته التائیه.

و قبر بأرض الجوزجان محلّه

 و قبر بباخمرى لدى الغربات[18]

جوزجانى = منسوب به شهرى در خراسان، بین فاصله بلخ است که به آن
جوزجانان گویند، و منسوب به آن را جوزجانى، و علماء زیادى از آن جا
برخواسته‏اند و در این شهر یحیى فرزند زید علیه‏السلام به شهادت رسید که دعبل
خزاعى در قصیده تائیه خود به آن اشاره نموده است.

4. یاقوت حموى، متوفّاى 624 ه .ق مى‏نویسد:

«أنبیر: مدینة بالجوزجان بین مرو الروذ و بلخ من خراسان، بها قتل یحیى

بن زید بن على علیهم‏السلام، و لعلها الأبنار.[19]»

انبیر: شهرى در جوزجان بین مروروذ و بلخ از استان خراسان است
که در آن جا یحیى پسر زید علیه‏السلام به شهادت رسیده است و شاید نام
آن‏جا انبار باشد.

5. منصور باللّه‏، متوفّاى 451 ه .ق که از بزرگان زیدیّه است مى‏نویسد:
«مشهده بنبیر مشهور و مزور.[20]»

محلّ زیارت (مشهد) یحیى علیه‏السلام در نبیر (= انبار) مشهور و معروف است.

6. مؤلّف أعلام المنجد مى‏نویسد:

«پس از کشتن یحیى علیهماالسلام سرش را به دمشق فرستادند و جثه او را به
دروازه انبار که مرکز جوزجان بود آویختند و...[21]»

پس از اقوال فوق، دیگر هیچ جاى بحث نیست که یحیى بن زید علیه‏السلامدر
انبار جوزجان به شهادت رسید.

و در اصل گرگان = جرجان بر اثر تشابه اسمى باعث شده که شخصیّت
مدفون دیگرى در آن، به نام یحیى بن زید علیه‏السلامشهرت پیدا کند.

  موقعیت آرامگاه یحیى بن زید علیه‏السلام  در جوزجان

قریه‏اى که مدفن یحیى بن زید علیه‏السلاماست اکنون «امام خورد» نامیده

مى‏شود که به فاصله‏ى یک و نیم کیلومتر در مشرق شهر کنونى سرپل، در
شمال افغانستان، بین بلخ و میمنه واقع است. بنایى بسیار عالى و کهن که
کتیبه‏یى به خط کوفى قدیم دارد.

این کتیبه که به نهایت مبهم و پیچیده نوشته شده، معلوم مى‏کند که
مدفن یحیى بن زید علیه‏السلاماست، اما درباره بانى آن مشکل مى‏توان نظر داد،
چون قدمت کتیبه منجر به شکسته شدن و ریختن فراوان آن شده و به
صورتى که خواهد آمد یکى از فضلاى جوزجان آن را خوانده و در نامه ژوندون
کابل شماره 15 سرطان 1341 ش نشر شده است.

مخفى نماند که طرز این بنا به ابنیه عصر سلجوقیان شبیه است و گمان
غالب مى‏رود که در این عصر بنا شده باشد. آن کتیبه که در گچ کنده شده تا
جایى که خوانده مى‏شود چنین است:

بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم

هذا قبر السیّد یحیى بن زید بن على بن الحسین بن علی بن أبی طالب
رضوان اللّه‏ علیه، قتل بارغوى فی یوم الجمعة فی شهر شعبان المعظم، سنة
خمس و عشرین و مائة، قتله سلم بن أحوز فی ولایة نصر بن سیار، فی أیّام
الولید بن یزید لعنهم اللّه‏، ممّا جرى على ید أبی حمزة أحمد بن محمّد غفراللّه‏
ولوالدیه... ممّا امر ببناء هذه القبة الشیخ الجلیل ابو عبداللّه‏ محمّد بن شادان
الفارسی (القادسی؟) حشره اللّه‏ مع محمد و أهل بیته...

ممّا عمل البناء الترمذى غفراللّه‏ له ولوالدیه. هذا القبّة ابو عبداللّه‏ محمّد
بن شادان فارسى ابو محمّد و على غفرله ولوالدیه برحمتک یا ارحم

الراحمین... الامیر ابى‏بکر و الامیر محمد بن احمد و احشرهم مع محمّد
المصطفى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و على المرتضى وولیّه المجتبى... الحسینیّه محمّد بن شاذان
فارسى ابتغاء لثواب اللّه‏ و تقریبا إلى رسول اللّه‏ و محبّته لاهل بیته الطیّبین.

از این نوشته‏ها چنین بر مى‏آید که بناى بقعه به امر محمد بن شاذان
فارسى، ابو احمد بن محمّد، و به وسیله معمار ابونصر محمّد بن احمد بناء
ترمذى ساخته شده است و از ادعیه مکتوبه و لعن بر قاتلان و گماشتگان
بنى‏امیّه پیدا است که نویسنده و بنا کننده این بقعه شریفه از شیعیان اهل
بیت علیهم‏السلامبوده و کتیبه بعد از ختم دوره امویان نوشته شده که بیمى از امویان
در بین نبود.

ما اکنون بانى آن محمّد بن شادان را نمى‏شناسیم، ولى به قول ابن
خلکان یک نفر به نام على بن شاذان در عصر سلجوقیان معتمد علیه شهر بلخ
بود که وزیر معروف حسن بن على نظام الملک طوسى (408 ـ 485 ه . ق) در
اوایل نشو نماى خود در خدمت او کتابت مى‏کرد.[22]

اگر این على حکمران بلخ را با محمّد، بانى این بقعه، برادر بدانیم و پدر
ایشان شاذان فردى مشترک باشد، پس ایام زندگانى این برادران را در حدود
430 ه . ق پنداشته، مى‏توانیم این بناء را متعلّق به همین عصر بدانیم.[23] به هر
حال آن چه مسلّم این که مرقد یحیى، پسر زید شهید، نوه امام سجّاد علیه‏السلامدر
جوزجان افغانستان است.

برخى نیز معتقدند که محمد بن شاذان، برادر فضل بن شاذان نیشابورى
است و چنین نتیجه مى‏گیرند که چون على بن موسى‏الرضا علیه‏السلام در هنگام
سفر به خراسان از نیشابور گذشته و قبر محمد بن محمد بن زید شهید علیه‏السلام را
در قبرستان این شهر زیارت نموده، پس از آن دستور داده تا قبر عموى
محمد بن محمد بن زید علیه‏السلام نیز در سرپل بنا شود. از این رو محمد برادر فضل
بن شاذان این مأموریت را از جانب امام علیه‏السلام انجام داده و کتیبه گویاى این
مطلب است.

 تعداد بقاع منسوب به یحیى بن زید علیه‏السلام

از آن جایى که یحیى بن زید علیه‏السلام پس از شهادت پدر بزرگوارش در
شهرهاى ایران جهت اختفاء و جمع آورى نیرو به سر مى‏برد، لذا همین امر
باعث شده که در شهرهاى مشهد (میامى)، نیشابور (کلیدر)، سبزوار
(سرمزار)، گنبد کابوس و شهر رى (کهنه گل) مزاراتى به آن حضرت انتساب
داده شود که در بخش‏هاى دیگر این کتاب دلایل کسانى که مدفن آن
امامزاده عظیم الشأن را در مناطق فوق الذکر مى‏دانند، بیان نموده و با منابع
تاریخى، به نقد و بررّسى آن خواهیم پرداخت.

سپس شخصیّت‏هایى که هم نام با یحیى بن زید علیه‏السلام در این بقاع مدفون
مى‏باشند را با ذکر منبع و احتجاج به کتب انساب معرّفى خواهیم کرد. باید
یادآور شد، به غیر از پنج شهر فوق که بقاعى منسوب به یحیى بن زید علیه‏السلامدر
آنان وجود دارد، در برخى دیگر از روستاها و شهرهاى ایران مزاراتى به نام

یحیى وجود دارد که در نسب آنان اختلاف است، از این رو اسامى، شهرت
محلى، و مکان بقعه را بیان داشته، و اگر خوانندگان، طالب نسب و شجره آنها
هستند مى‏توانند به کتاب مزارات امامزادگان ایران مراجعه نمایند.

لیست این بقاع در آخر کتاب اشاره شده است.