مزارات ایران و جهان اسلام

این زیارتگاه با عظمت و مجلّل در انتهاى بلوار شهید بهشتى شهر انار، در 93 کیلومترى شمال غرب شهر رفسنجان، در مسیر جادّه آسفالته کرمان ـ یزد واقع شده است.

این بناى باشکوه داراى ایوان زیبا، گنبد رفیع، مناره بلند، صحن، ضریح، مهدیه، کتاب خانه و رواق و زایرسرا و تمام امکانات رفاهى و پارک بزرگ مى‏باشد.

ایوان قدیمى بنا در شمال بقعه قرار دارد که ارتفاع آن 10 متر و در دو طبقه ساخته شده است. دور تا دور این ایوان، تعداد 14 حجره بلند تعبیه شده که شکوه خاصى به آرامگاه داده است.
در قرینه این ایوان، در حدود شصت سال قبل ایوان دیگرى ساخته‏اند که داراى رواق‏هاى روباز مى‏باشد. نماى تمام این
ایوان‏ها و رواق‏ها با آجرهاى سه سانتى تزیین شده و بالاى آنها
نیز با کاشى‏هاى فیروزه‌ای در زمینه گل و بوته و با کتیبه‏هاى قرآنى و اسماء ائمه‏ Œ تزیین شده که بسیار جالب و دیدنى است. نماکارى ایوانِ قرینه، مقرنس‏کارى و کاشى‏کارى‏هاى در خور شأن
و ظریفى دارد که هنوز برخى از نماسازى‏هاى آن ادامه دارد. این دو ایوان و رواق‏هاى آن، تشکیل صحن مرکزى آستانه را داده که
حدود یک هکتار است. در شرق این صحن و بین حجره‏هاى اوّل
و دوّم، قبور شهداى جنگ تحمیلى، بوى و عطر خاصّى به فضاى معنوى صحن مطهّر داده است.

در جنوب بقعه، ایوان باشکوه و زیباى آستانه قرار گرفته که
فوق العاده دیدنى و مجلّل است. این ایوان که الهام گرفته از
ایوان شاهزاده حسین جوپار است، بیست متر ارتفاع دارد که
در 2 طبقه ساخته شده است. در دو طرف ایوان، دو گلدسته مرتفع و باشکوه به ارتفاع 28 قرار دارد که درمجموع با احتساب
ایوان ارتفاع آن به 48 متر مى‏رسد. تمام ایوان و گلدسته با کاشى‏هاى زیباى لاجوردى و دیگر رنگ‏هاى زیبا و متنوع تزیین شده و شکوه خاصّى به بارگاه داده است.

برفراز بقعه، گنبدى سه پوش قرار دارد که از داخل به صورت عرقچینى بلند بر ساقه‏اى هشت‌ضلعى استوار است که خود آن بر چهار طاقنمای زیبا و پرکار قرار گرفته است.

ارتفاع اتاق مرقد از داخل هشت متر و سپس یک ساقه سه مترى است که چهار زاویة آن را با ایجاد گوشواره‏هاى مقرنس‏کارى شده زیبا به هشت‌ضلعى تبدیل نموده، بر روى آن چندین طاق‏نما قرار داده‏اند و در نتیجه گنبد عرقچینى بقعه را که از داخل پنج متر ارتفاع دارد بر آن تعبیه نموده‏اند. دیوارهاى اتاق مرقد، گچ‏برى‏هاى زیبا و جالب و نقّاشى‏هاى دیدنى دارد.

گنبد که از سطح بام 33 متر ارتفاع دارد و به صورت شلجمى
است ابهّت بسیارى به بارگاه داده و تمام نماى آن با کاشیهاى لاجوردى و فیروزه فام تزیین یافته و اسماء جلاله و ائمه‏ Œ
در ساقه آن نمایان است.

در زیر گنبد، ضریح بسیار عالى به ابعاد 5/4×5/2 متر قرار دارد که اهدایى حاج حسین حاجى حسینى و ساخت آن توسّط استاد محمّد دهقان در یزد انجام گرفته است.

در داخل ضریح، صورت قبرى است با سنگ زیبا و کندکارى شده بر روى آن که در سمت غرب آن دو ستون کله قندى مشاهده مى‏شود و این عبارت در زیر آن است: «کلّ من علیها فان و یبقى وجه ربک ذوالجلال و الاکرام فى یوم الجمعة عشرة شهر مبارک ربیع الاوّل سنه سبع و خمسین و سبعمائه» که سال تعمیر بقعه در روز جمعه مطابق با 10 ماه مبارک ربیع اوّل سال 757 هـ . ق را نشان مى‏دهد.

در چهار جهت مرقد چهار در چوبى زیبا نصب است که یک لنگه آن توسّط حاج محمّد مهدى زاده به حرم اهدا شده است. این درها که توسّط پنج پلکان بیست سانتى‏مترى به رواق‏ها راه مى‏یابند، بسیار زیبا و جالب است.

در غرب مرقد، رواقى به مساحت نهصد مترمربّع قرار دارد که داراى شش پنجره جهت نورگیرى است که به طرف کوچه باز مى‏شود. در شرق مرقد نیز، رواق غربى ساخته شده که نهصد متر مساحت دارد و شامل سه در از جانب جنوب و چهار در از ایوان اصلى آرامگاه است. بین این دو رواق، شبستان متصل به مرقد است که مساحت آن به بیش از پنجاه متر مى‏رسد و سراسر آیینه کارى و مقرنس سازى شده و در سال 1375 کار نماسازى آن به اتمام رسیده است.

23 ستون قطور جهت نگه دارى سقف رواق‏ها تعبیه شده که در زیبایى حرم بى‌تأثیر نبوده‏اند. در بالاى این رواق‏ها یک طبقه جهت انبار و تشریفات ساخته‏اند که از آن استفاده نمى‏شود.

تمام دیوارهاى حرم مطهّر به اندازه 10/1 سانتى‏متر، با کاشى‏هاى فیروزه‏اى به صورت لانه زنبورى تزیین شده، کف حرم و رواق‏ها نیز با سنگ مرمر سبز پوشیده شده است.

در ضلع شرقى حرم، صحن بزرگى که بالغ بر سه هکتار است، از سال 1371 هـ . ش شروع به ساخت شده که تمام کف آن را قبور دو و سه طبقه‏اى تعبیه نموده‏اند. در شمال شرق این صحن، تعداد 13 حجره به مساحت 15 متر و در جنوب شرق نیز تعداد 13 حجره به قرینه اوّل ساخته شده است. چهار حجره رو باز نیز به قرینه صحن شمالى تعبیه نموده‏اند که بر بالاى آن آیات کلام اللَّه مجید بر کاشى‏هاى لاجوردى نقش بسته است. سرویس‏هاى بهداشتى و حمّام در شمال شرق صحن شرقى است. زمین‏هاى پیرامون صحن شمالى تا شعاع هفتصد متر از این صحن به بقعه بخشیده شده که مسئولین آستانه، قصد اضافه نمودن به صحن را دارند.

غرب بقعه، خانه‏هاى قدیمى همسایگان قرار دارد که چندین واحد آن خریدارى و به صحن تبدیل خواهد شد.

مهدیه‏اى بزرگ به مساحت نهصد متر با 16 ستون قطور در سال 1409 هـ . ق در شمال غرب بقعه ساخته شده که داراى پنج در و 10 پنجره جهت نورگیرى است و مقرنس‏کارى و رسمى بندى‏هاى زیبایى در سقف این مهدیه صورت گرفته که بسیار جالب و دیدنى است. ششصد متر فضاى دیگر، در شرق مهدیه قرار دارد که فعلاً به عنوان انبار از آن استفاده مى‏شود و در آینده نزدیک به بقعه و مهدیه متصل خواهد شد. رواق متصل به مهدیه نیز در گذشته به عنوان کتاب خانه بود، حتّى کتیبه‏هایى که در آن به کار رفته، نشان از وجود کتاب خانه در این مکان را دارد. امّا به جهت مساحت کم آن، به آب‏دارخانه تبدیل شده است.

در جنوب شرق حرم، یک پارک بزرگ و زیبا به مساحت 2 هکتار قرار دارد که متعلّق به آستانه بوده، با همکارى شهردارى ساخته و تجهیز شده است.

بارگاه امامزاده محمّد صالح در انار، یکى از باشکوه‏ترین زیارتگاه‏هاى استان کرمان، و در ردیف صد زیارتگاه مشهور ایران و به شماره 13962 و در تاریخ 9/11/1384 به ثبت آثار ملّى و تاریخى رسیده است.

در کتاب فرهنگ جغرافیایى دربارة این مزار نوشته شده: «بقعه اوّلیه با وسعتى کمتر، از خشت و گل ساخته شده بود و در حدود پنجاه سال پیش در ساختمان اوّلیه تغییراتى حاصل شد و به صورت مستطیل شکل با وسعتى بیشتر ساخته مى‏شود. داخل بقعه داراى ضریح، دیوارهاى کاشى‏کارى و گچ‏برى شده است و آیات قرآن به صورت کتیبه گچى بر دیوارها نمایان است. در کتیبه سنگى روى مقبره تاریخ 757 هـ . ق نقش بسته و در سال‏هاى اخیر ساختمان‏هاى جنبى مانند زایرسرا به آن اضافه شده است.

کاروان‏سرایى در مجاورت امامزاده محمّد صالح بنا شده که تاریخ ساخت آن به دوره قاجاریّه بر مى‏گردد و در حال حاضر به عنوان انبار امامزاده استفاده مى‏شود.»

این کاروان‏سرا پس از بازسازى و مرمّت در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته، از آن به عنوان دفتر نمایندگى این سازمان استفاده مى‏شود. این زیارتگاه داراى موقوفاتى از جمله، موقوفه فضل‏على که در سال 1264 هـ . ق بر بقعه وقف شده، و مقدارى از ملک ده رییس آباد انار، مقدارى از ملکِ ده سعید آباد و باغات پسته مى‏توان نام برد.

شهرت محلّى نسب: متأسّفانه در داخل بقعه، کتیبه‏اى که از گذشته وجود داشته باشد و به نام و نسب خفته در مزار اشاره کند نیست. امّا شهرت محلّى بقعه، مانند سایر امامزادگان، او را از فرزندان امام موسى کاظم‏ ‰ مى‏دانند.

در کتاب فرهنگ جغرافیایى در این باره مى‏نویسد:

«امامزاده محمّد صالح: این شخص از نوادگان امام موسى کاظم‏ ‰ بود که در حدود 800 سال پیش در این محل مدفون شده است.»

این مطلب از کتاب زیارتگاه‏هاى رفسنجان اقتباس شده که بیان می‌دارد:

«از جمله همراهان امامزاده عبّاس، مى‏توان امامزاده محمّد که در شهر انار مدفون است نام برد، این بزرگوار در منطقه به امامزاده محمّد صالح معروف شده است...

حضرت امامزاده محمّد با فرزندانش در کرمان به تبلیغ و تشکیل شیعه پرداختند و چون دشمنان در کرمان از وجود آنها مطّلع شدند در پى جست‏وجو و دست‏گیرى آنان بر آمدند. به همین لحاظ تعدادى از فرزندان امامزاده محمّد ‰ از کرمان به کربلا عزیمت نمودند و در جوار جدّ بزرگوارش، عمر شریف خویش را به پایان بردند. تعداد دیگر از فرزندان این امامزاده به شهر شیراز روى آوردند و در آن جا صاحب فرزندان متعددى نیز شدند...

امامزاده محمّد از کرمان به اَبان شهر کنونى انار مى‏رود و مدّتى در آن شهر ساکن مى‏شود و به دلیل مخالفت‏هاى شدید با حاکم وقت مدّتى در همان جا به صورت گمنام زندگى کرده، تا این که مورد توجّه مردم قرار مى‏گیرد و قبله حاجات و رفع مشکلات و سؤالات مردم مى‏شود و...

بالاخره نسب او را چنین مى‏نویسد: صالح بن ابراهیم المجاب بن محمّد العابد بن امام موسى کاظم‏ ‰ که طبق این نقل قول وى برادر امامزاده على مدفون در سیرجان است که از کربلا به ایران مهاجرت نموده است».

این ادّعا مورد تردید است و مدارک متقنى این دیدگاه را ردّ مى‏کند. بخصوص در گذشته این زیارتگاه به سیّد محمّد صالح علوى شهرت داشته و در برخى از وصیّت نامه‏ها که اهالى به دفن خود در کنار مزار سیّد محمّد صالح علوى وصیّت مى‏نمودند، این ادّعا را ثابت مى‏کند.

ردّ این نظریّه: از آن‏جایى که این نظریّه را نخستین بار مؤلّف کتاب «زیارتگاه‏هاى رفسنجان» مطرح نموده و دلیلى بر آن اقامه نکرده، اعتبارى ندارد؛ به چند دلیل:

1. تاکنون هیچ یک از علماى انساب، محمّد بن ابراهیم المجاب را ملقّب به صالح ننموده‏اند.

2. شهرت بقعه به محمّد صالح علوى بوده و در چند دهه اخیر به نواده امام موسى کاظم‏ ‰ تغییر نسب داده شده است.

3. اختلاف در مرقد امامزاده محمّد بن ابراهیم المجاب در شش مکان.

4. تصریح به سکونت او در شهر کرمان و انتساب بقعه‏اى به او در شهر کرمان به نام امامزاده محمّد.

برای آگاهی بیشتر به امامزاده محمّد کرمان رجوع شود.

شخص مدفون در این بقعه، یکى از سادات جلیل‏القدر علوى است که با پنج واسطه، به امام على امیرالمؤمنین‏ ‰ نسب مى‏رساند. او کسى نیست جز سیّد ابو محمّد صالح بن جعفر الملک الملتانى بن محمّدبن عبداللَّه بن محمّد بن عمر الأطرف بن امام على‏ ‰ .

وی داراى چهار فرزند به اسامى: عبداللَّه که در کرمان بود و به اعتقاد ما درروستاى گود احمر مدفون است. هارون که به بست رفت، محمّد که از کرمان به سند رفت و یک دختر که نامش معلوم نیست و به بلخ رفته است.

امام فخر رازى و یمانى، فرزند پنجمى به نام محمّد اصغر بر تعداد اولاد او افزوده‏اند.

دلایلى که این ادّعا را تایید مى‏کند به شرح ذیل است:

1. این شجره نامه با شهرت صد ساله بقعه که از سادات علوى معروف بود، مطابقت دارد.

2. شیخ الشرف عبیدلى نسّابه مى‏نویسد: فرزندان جعفر الملتانى در کرمان بودند. از آنان امیران، سربازان، فرمانداران، بزرگان قوم، زاهدان و دانشمندان، روات حدیث و ادبا و جوانان برازنده‏اى به وجود آمده‏اند. او سپس اضافه مى‏کند: فرزندان صالح بن جعفر الملک در بلخ و کرمان مى‏زیسته‏اند.

3. ابن طباطبا نیز قول عبیدلى نسّابه را تایید مى‏کند و در دو جا از مهاجرت فرزندان صالح به بلخ و کرمان سخن مى‏گوید.

4. بیهقى از سکونت عبد الخالق بن جعفر الملک در کرمان خبر داده است. که او برادر امامزاده محمّد صالح علوى است.

5. ابوطالب مروزى نیز فرزندان على الاکبر بن جعفر الملک را در سیرجان و بلخ مى‏داند. که آنان پسران برادر سیّد محمّد صالح علوى هستند.

6. ابوالحسن عمرى از سکونت حسن بن محمّد بن حمزة بن جعفر الملک در بم گزارشى را نقل نموده است.

7. ابوطاهر محمّد بن هاشم بن جعفر الملک در کرمان بوده است.

8. عمیدى نسّابه محمّد مشلل بن على المشطب بن محمّد الاکبر بن عبداللَّه بن محمّد بن عمر الاطرف را در کرمان و اولادش را در سیرجان ذکر مى‏نماید.

9. عمیدى هم چنین، نواده جعفر بن جعفر الملک به نام على بن اسماعیل بن حمزة بن حیدر بن امیرجة بن جعفر را در کرمان جمع زیادى دانسته است.

مهاجرت این سادات، ابتدا از خوف عمال عبّاسى بوده که از موطن خود حجاز، به دیگر شهرهاى اسلامى دور دست مهاجرت کرده‏اند.

ابن عنبه کرمانى در این باره مى‏نویسد:

«جعفر الملک از حجاز به واسطه خوف به ملتان گریخت، و سیزده نفر از اولاد وى همراه او بودند.»

او در کتاب دیگر مى‏نویسد: کان قد خاف بالحجاز فهرب فى ثلاثة عشر رجلاً من صلبه...

ظاهراً تعداد زیادى از فرزندان او به جهت خوف از عمّال عبّاسى، از پدر جدا شده و به شهرهاى طبرستان، سارى، آمل، قم، شیراز و کازرون مهاجرت نمودند.

ابوالحسن عمرى، هجرت سادات علوى را چنین مى‏نویسد:
«فرزندان جعفر بن محمّد ابله در شهرهاى مختلف [به خاطر
ترس از عمال خلیفه‏] مخفى شدند، لذا اسحاق و یعقوب فرزندان جعفر به قم، مظفر به فارس و محمّد و هاشم به رى و سپس
به کرمان منتقل شدند.»

متأسّفانه ابوالحسن عمرى که خود، پسر عموى این سادات علوى به شمار مى‏رود، از سال مهاجرت و علّت تحت تعقیب بودن آنها سخنى به میان نمى‏آورد. امّا از نقل قول بالا فهمیده مى‏شود که دو تیره از سادات علوى یعنى از نسل جعفر الملک الملتانى و جعفر بن محمّد بن عمر الاطرف بن امام على‏ ‰ ، جان خود را در حجاز در خطر مى‏دیدند، لذا به کرمان و سیرجان و دیگر شهرهاى اسلامى مهاجرت نمودند. سیّد محمّد بن جعفر ابله پس از چندى سکونت در شهر رى به کرمان مهاجرت مى‏کند و در این شهر فرزندى به نام احمد، از او به دنیا مى‏آید. او نیز داراى سه فرزند مى‏شود که حسن و حسین در کرمان بودند. حسین فرزندى به نام زید داشت که به دست خوارج در بم به شهادت رسید.

بر این اساس، سادات علوى به تصوّر آن که کرمان به جهت دورى با مرکز خلافت، نقطه امنى براى آنان خواهد بود به این شهر مهاجرت نمودند. غافل از آن که این شهر و برخى از نواحى آن مثل بم، مرکز خوارج بوده که چشم دیدن آل على‏ ‰ را نداشتند
و در مجالسشان آن حضرت را دشنام مى‏دادند. دیدن این توهین‏ها بر ایشان بسیار دشوار بود؛ از این رو به دربار حسن بن زید داعى
ـ مؤسس دولت علویان ـ پناه آوردند و از او استمداد جستند.
او نیز عبّاس بن عیسى الاوقص که قاضى القضات شهر سارى
و نواده بزرگوار عقیل بن ابى‏طالب بوده را با برخى از نزدیکان
خود به کرمان گسیل مى‏دارد که سرانجام علویان با خوارج
درگیر مى‏شوند و در بردسیر و کوه‏هاى لاژدر معرکه‏اى بین حق
و باطل برپا مى‏شود که سرانجام جمعی از علویان به شهادت و الباقى متنکراً به آبادى و قرى پنهان مى‏شوند تا این که برخى با همان زخمها وفات مى‏یابند.

اگرچه علماى انساب از جزییات این محاربه گزارشى نقل نکرده‏اند، امّا ابن طباطبا از به دار کشیدن سیّد محمّد حسنى به دست خوارج در کرمان خبر داده است و این مى‏تواند، نقطه شدّت برخورد با دستگیر شدگان را نشان دهد.

از رشادت‏هاى سادات در این جنگ نیز یک گزارش از ابوالحسن عمرى داریم که مى‏نویسد: دو تن از شجاعان سلحشور، عبداللَّه و محمّد فرزندان عبّاس بن احمدبن حمزة بن جعفر الملک در این جنگ کشته شدند. بنابراین معلوم مى‏شود که به واقع بیشتر شرکت کنندگان در این جنگ از سادات علوى، حسنى و موسویان ساکن در کرمان بوده‏اند که در فصل اوّل کتاب مزارات کرمان اشاره شد.

از مطالب بالا به دست مى‏آید که ابو محمّد صالح علوى به همراه پسر عموهاى خود از حجاز به کرمان مهاجرت مى‏کند. سه تن از فرزندان او به جهت جوّ حاکم در کرمان تحمّل نمى‏آورند، به بست، سند و بلخ مهاجرت مى‏کنند. تنها عبداللَّه و محمّد در کرمان مى‏مانند که در جنگ با خوارج شرکت داشته و عبداللَّه در گود احمر و پدرش در موقعیّت فعلى به شهادت مى‏رسند. احتمالاً این سادات در جنگ اوّل با خوارج به سال 250 هـ . ق به شهادت نایل مى‏آیند.

علّت شهرت ابو محمّد صالح علوى به محمّد صالح، ترکیب
کنیه با اسم است. برخى تصوّر نموده‏اند که شاید این مزار متعلّق
به فرزند صالح، محمّد بن صالح باشد که با حذف ابن، به محمّد صالح خوانده شده است.