مزارات ایران و جهان اسلام

این بناى باستانى در شرق روستاى شریف آباد، در 34کیلومترى شمال شرق شهر سیرجان، در جنب قنات و بر روى تپّه‏اى کوتاه قرار دارد.

بناى میر زبیر با سنگ لاشه و ملاط گچ ساخته شده که پلان آن به صورت مربّع به ابعاد 9 متر مى‏باشد. قطر دیوارهاى سنگى آن 2 متر و فضاى داخلى بنا 7×7 متر است. ارتفاع بنا از کف تا زیر گنبدى که هم اکنون تعمیر شده حدود هشت متر است. از ارتفاع چهار مترى، این بنا تبدیل به هشت‌ضلعى و با کادر بندى تبدیل به دایره شده و گنبدى عرقچینی روى آن استوار شده است. روى بالاترین سطح دیوار هشت‌ضلعى بنا، یک ردیف آجر به چشم مى‏خورد که احتمال مى‏رود گنبد فرو ریخته بنا، آجرى بوده است یا این که یک ردیف آجر در گنبد استفاده شده است.

هر طرف بنا از داخل، سه طاق‏نما دارد که در مجموع داراى 12 طاق‏نماست و یکى از اضلاع خارجى بقعه نیز که رو به شرق واقع شده داراى سه طاق‏نماست. احتمالاً سه ضلع خارجى دیگر بقعه مانند این ضلع باقیمانده داراى طاق‏نما بوده که به مرور و بر اثر عوامل طبیعى فرو ریخته و وضعیّت آن نامشخص است.

ورودى فعلى بنا رو به شمال است که با سه پلّه به کف متصل مى‏شود. به نظر مى‏رسد که براى احداث بنا دل تپّه را شکافته، آن را برپا کرده‏اند. زیرا کف بنا 5/1 متر عمیق‏تر از سطح خارجى آن است.

معمارى سنگى از دوران ساسانى در ایران متداول بوده و بعد از اسلام نیز دست مایه بسیارى از بناها شده است. بناهاى سنگى کاخ سردستان، چارقاپوى قصر شیرین، گنبد عالى ابرقو و گنبد جبلیّه کرمان از جمله آنهاست.

در دوره ایلخانى استفاده از سنگ در معمارى متداول بوده که با روکار گچ یا کاشى پوشانده مى‏شده است. بناى میر زبیر در تداوم معمارى ایلخانى از سنگ‏هاى رودخانه‏اى ساخته شده است. کمبود امکانات مادى براى خرید آجر و انتقال آن از مسافت‏هاى دور، عدم امکان پخت آجر در محل به علّت ماسه‏اى بودن خاک اطراف و وجود سنگ‏هاى قلوه‏اى رودخانه شریف آباد باعث شده که تمام پیکر بنا از سنگ لاشه بر پا شود.

قسمت خارجى بنا فاقد هرگونه تزئین است و فقط داراى طاق‏نماهاى ساده مى‏باشد. روى بعضى از قسمت‏هاى طاق‏نماها به مقدار خیلى جزیى آثارى از اندود گچ باقى مانده که به احتمال زیاد این حالت در سرتاسر سطح خارجى آن وجود داشته ولى به مرور ایّام فرو ریخته است.

سطح داخلى بنا با گچ‏برى‏هاى بسیار زیبا، تزیین یافته است. نقوش گچ‏برى شده را مى‏توان به دو گروه، کتیبه و نقش، تقسیم کرد. نقش‏ها نیز به دو صورت اسلیمى و هندسى اجرا شده‏اند. در ضلع شرقى و رو به روى محراب، آیه شریفه «و قالوا سمعنا و اطعنا» با خط ثلث به صورت برجسته کارى در کادر مستطیل بر زمینه برجسته گچ‏برى شده است. متأسّفانه از این کتیبه فقط همین دو کلمه باقى مانده است.

در حاشیه بالاى بنا، کتیبه‏اى با خط ثلث به صورت برجسته در دور تا دور بنا گچ‏برى شده است. این کتیبه از سمت راست ضلع غربى به این صورت موجود است: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. انا فتحناک لک فتحاً مبیناً لیغفرلک اللَّه ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر... تا نذیراً» از آیه 1 تا 8 سوره مبارکه فتح.

گرچه مقدار زیادى از این کتیبه در قسمت‏هاى مختلف ریخته است ولى چون ابتدا و انتهاى آن باقى مانده، مى‏توان از استمرار آن در دور تا دور بنا مطمئن شد.

زیباترین تزئینات و کتیبه‏ها برپیشانى دو هلال محراب گچ‏برى شده است. بالاى هلال محراب سه کتیبه با خط ثلث نقش بسته است که نوشته وسط بزرگ‏تر از دو نوشته بالا و پایین آن است.

در حاشیه بالا آیه‏هاى مبارکه آیة الکرسى و قسمت وسط را آیه‏هاى 77 و 78 و 79 از سوره مبارکه اسرا پر کرده است که قسمت‏هاى قبل از کلمه «تحویلاً» ریخته و اینک با کلمه «تحویلاً» شروع شده و تا فتهجّد قابل خواندن است. متأسّفانه اوّل آیه 79 و آخر آیه 81 از بین رفته است. حاشیه پایین با سوره مبارکه توحید و حدیثى از حضرت رسول اکرم‏ ‹ گچ‏برى شده است که در این قسمت‏ها نیز متن حدیث از بین رفته است.

عکس‏هایى که سالیان پیش از محراب گرفته شده، نشان مى‏دهد که دو طرف محراب تاریخ ساخت و نام سازنده به صورت گچ‏برى مشخّص بوده، که امروز از بین رفته است.

گرچه گچ‏برى محراب، تاریخ ربیع الاوّل سال 751 هـ . ق را نشان مى‏داده است، امّا عدّه‏اى بر این عقیده‏اند که بناى میر زبیر، معبدى مربوط به قبل یا اوایل اسلام بوده که در زمان سلطنت محمّد مبارز اوّلین امیر از خاندان آل مظفّر ـ مرمّت و به مسجد تبدیل شده است.

گچ‏برى محراب بناى میر زبیر و گچ‏برى محراب امامزاده ربیعه خاتون که هم اکنون در موزه ملى ایران نگهدارى مى‏شود، از سبک واحدى پیروى مى‏کند. محراب امامزاده، مورخ 708 هـ . ق و به امضاء مسعود کرمانى است. بدین جهت بعید نیست که گچ‏برى محراب میر زبیر نیز کار استاد مزبور باشد.

در خصوص عملکرد واقعى بناى میر زبیر اطّلاع دقیقى در دست نیست. با این حال، با توجّه به شباهت آن با بناى پیر جارسوز و هم چنین وجود بناى دیگرى به نام طلحه که اکنون ویران شده، به نظر مى‏رسد که بناى آرامگاهى بوده است.

این بنا به شماره 1762 و در تاریخ 26/8/1375 در فهرست آثار ملّى و تاریخی به ثبت رسیده است.

در سال 1373 پس از بازدید کارشناسان میراث فرهنگى از این آرامگاه، در دستور بازسازى قرار گرفت و گنبد مخروبه آن بازسازى شد. قطر این گنبد هفت متر، ارتفاع آن بیش از چهار متر و ساقه آن حدود 2 متر است.

سنگ قبرى در گوشه صحن افتاده که تاریخ 809 هـ . ق را نشان مى‏دهد که بر روى آن پس از صلوات کبیره چنین حجّارى شده است: «وفات... مرحومه مغفوره سعید شهیده فخر السادات... خاتون... غفراللَّه لهما فى تاریخ شهر شوال سنة تسع و ثمانمائه». این سنگ قبر نشان می‌دهد که این مکان به عنوان یک بنا آرامگاهی مشهور بوده و اهالی مردگان خود را دور آن دفن می‌نمودند.