مزارات ایران و جهان اسلام

آرامگاه مختومقلى شاعر شهیر و پرآوازة ترکمن در روستاى آق تقاى، در فاصلة 60 کیلومترى مرز پل قرار دارد. این روستا از توابع بخش مراوه تپّه شهرستان مینو دشت است. مختومقلى یکى از شخصیّت‏هاى ادبى و حماسى ترکمن‏ها به شمار مى‏آید و به ویژه در عرصة ادب و هنر جمهورى ترکمنستان از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است.

خلاقیت ادبى مختومقلى توجّه بسیارى از پژوهشگران و دانشمندان را به خود جلب نموده است. در اواخر قرن 18 و اواسط قرن 19 میلادى، برخى از اشعار او به زبان‏هاى آلمانى و انگلیسى ترجمه و چاپ شد. در آغاز قرن بیستم به ویژه پس از انقلاب اکتبر سال 1917 میلادى روسیه، اشعار برگزیدة او به تمام زبان‏هاى جمهورى‏هاى سابق شوروى، همچنین به زبان‏هاى فرانسوى، لهستانى و انگلیسى، منتشر شد. در سال‏هاى پس از پیروزى انقلاب اسلامى ایران، تعداد قابل توجّهى از آثار منظوم مختومقلى به زبان فارسى ترجمه و نشر گردید.

شرح حال مختومقلى فراغى: مختومقلى فراغى شاعر و عارفى نامى به سال 1146 هـ . ق، برابر با 1733 میلادى، در محلى به نام «گینگ جاى» واقع در شمال شرقى ایران چشم به جهان گشود.

مختومقلى از طایفة گوگلان، تیرة گرکز، و از شاخة قیشق لر بوده است. او نخست نزد پدر عالم و عارف خود «دولت محمّد آزادى» و شخصى به نام «نیاز صالح» کسب علم نمود. بعد در محل «قزل آیاق» در مدرسه‏اى به نام «ادریس بابا» مشغول تحصیل شد. سپس براى ادامة تحصیل در سطوح عالى عازم شهرهاى بخاراى شریف و خیوه گردید. در مدرسه «کوکتاش» بخارا با شخصى به نام «نورى کاظم بن طاهر» آشنا شد و این آشنائى تأثیر عمیقى در افکار و اندیشه‏هاى او گذاشت. وى در میان قبائل مختلف ترکمن‌ها و کشورهاى هند، افغانستان و اغلب شهرهاى ترکستان و خراسان، به سیر و سیاحت پرداخت. بعد از بازگشت از سفر در یکى از مدرسه‏هاى معروف خیوه به نام «شیر غازى خان» به تحصیل مشغول، و بدینوسیله با ادبیات و علوم زمان خویش کاملاً آشنا شد که نمونة آن را در اشعار او مشاهده مى‏کنیم. وی به سه زبان فارسى، عربى و ترکى مسلّط و اهل قرآن و حدیث بود.

در جوانى، برادران رستم صفت خود به نام‏هاى «عبداللَّه و محمّد صفا» را از دست مى‏دهد. هم زمان با آن، از معشوقة خود منگلى دختر خالة خویش، با ناکامى جدا مى‏گردد. بعد با همسر برادر ارشد خود (عبداللَّه) با نام آق قیز ازدواج مى‏کند. از آق قیز صاحب دو فرزند به نام‏هاى «ملابابک» و «ابراهیم» مى‏شود که اولى در هفت سالگى و دومى در دوازده سالگى دار فانى را وداع مى‏گویند. مختومقلى ابتدا مادر، سپس در سن 27 سالگى پدر بزرگوار خود دولت آزادى را از دست مى‏دهد.

در سن بیست الى سى سالگى دچار یک انقلاب درونى و روحانى شد. به عبارت دیگر از خواب غفلت بیدار گشت و از هوى و حب نفس فارغ شد و به «فراغى» تخلّص یافت. از آن پس به سلوک عرفانى نقشبندیه درآمد.

مضامین اشعار او را مسائل اخلاقى، اجتماعى، دینى، عرفانى و حماسى تشکیل مى‏دهد. استاد جمال‌زاده او را «فردوسى ترکمن‌ها» مى‏نامد و برتلس به «جام جم» تشبیه مى‏کند.

از فراغى تنها دیوان اشعار به یادگار مانده است. سرانجام در سال 1203 هـ . ق برابر با 1790 میلادی در کنار چشمة «عباسارى» در نزدیکى مرز ایران و ترکمنستان جان به جان آفرین تسلیم کرد. و در محلى به نام «آق طوقاى» در خاک ایران کنار مرقد مطهّر پدر و استادش «آزادى» به خاک سپرده شد.

وامبرى که هفتاد سال بعد از وفات شاعر از منطقة ترکمن صحرا سفر مى‏کرد، نوشته است: «اشعار مختومقلى داراى جنبة خاصى است به این معنى که اولاً نمونة کاملى از زبان ترکمنى را بدست مى‏دهد، ثانیاً در نوشته‏هاى او یک قاعدّه و نظم محکمى وجود دارد که در سایر اثار ادبى شرق به ندرت یافت مى‏شود. اشعار مختومقلى سبب اتحاد طوایف مختلف ترکمن که با هم سرجنگ داشتند گردیده است».