- شنبه ۲۹ شهریور ۹۳
مشهور به «عبداللّه بن جعفر»، بقعه با شکوه این امامزاده بر روى تپّه اى مشرف به درّه و آبادى آتان، در 25 کیلومترى خاور معلم کلایه با چشم انداز فوق العاده دیدنى واقع شده است.
بقعه، بنایى تازه ساخت به شکل مستطیل و به ابعاد 6×12 متر و شامل دو اتاق تو در تو، یک شبستان است. اتاق مرقد به ابعاد 5×6 متر است و چهار کُنج آن را با ایجاد چهار طاقچه و محرابچه به دایره تبدیل نموده و در
نتیجه گنبد عرقچینى بنا را بر آن استوار نمودهاند. بر فراز این گنبد، گنبد مخروطى دیگرى به ارتفاع 3 متر بر بالاى بقعه افزوده اند.
شبستان و ایوان بقعه رو به شمال و به طرف روستا قرار دارد و ابعاد آن 2×8 و ارتفاع 3 متر است که با چند ستون احداث شده است. در میان اتاق مرقد، ضریح چوبى مشبک فوق العاده زیبا و دیدنى نصب است که ابعاد آن 2×1 و به ارتفاع 2 متر مىباشد و سراسر آن داراى منبّتهاى زیبا از آیات قرآنى و زیارتنامه امامزاده است.
بر درِ ضریح که در شرق آن واقع شده کتیبه ذیل کنده کارى شده است: «در تاریخ 20/5/1377 هجرى شمسى در استان قزوین توسّط استادان اخوان محمود و فریبرز درودیان و منبّت کار استاد ابراهیم پرهیزکار ساخته شده کتبه کشاورز مهذب.»
زمین زیارتگاه بیش از چهارصد متر مربّع است و دور تا دور آن را نرده
کشیده و چراغ نصب نمودهاند.
در زیارتنامهاى که بر دیوار بقعه نصب شده است، ابتدا امامزاده را عبداللّه
بن موسى بن جعفر علیهالسلام، و سپس در پائین عبداللّه بن جعفر علیهالسلام معرّفى نموده
است که ظاهرا قول دوّم فعلاً شهرت دارد. این زیارتنامه در 19 رمضان
المبارک سال 1374 مطابق با 21 اردیبهشت سال 1334 شمسى توسّط
موسى جلیلوند نوشته شده است.
در اینجا به جهت روشن شدن قول اول، یعنى مدفون بودن عبداللّه بن
امام موسى کاظم علیهالسلام به شرح حال و زندگانى عبداللّه بن موسى علیهالسلام و مزارات
منسوب به آن خواهیم پرداخت.
عبداللّه بن موسى علیهالسلام
عبداللّه بن موسى علیهالسلام، سیّدى بسیار جلیل القدر، عظیم الشأن و
بزرگوار بود. وى، از مادرى ام ولد «کنیز» به دنیا آمد.[1] شیخ طوسى رحمهاللهاو را
از اصحاب امام رضا علیهالسلامبرمىشمرد.[2] همچنین نمازى شاهرودى اضافه
مىکند که، وى از اصحاب پدرش امام موسى کاظم علیهالسلام و برادرش امام
رضا علیهالسلامبوده است.[3] مامقانى از او به «امامى ممدوح» تعبیر مىکند.[4]
به هر حال، وى از محدثین بزرگ و نزد همگان از مقام و منزلت بلندى
برخوردار بود و در مدینه فتوا مىداد.[5] کتاب ابى داوود در خلق قرآن را
روایت کرده[6] و «حسن بن دینار»،[7] و «على بن سائح»[8] و «على
المحمودى»[9] از وى روایت نقل مىکنند. «ابراهیم بن هاشم» او را توثیق
کرده است.[10]
محبّت و احترام عبداللّه بن موسى علیهالسلام نسبت به امام جواد علیهالسلام حکایت از
معرفت او نسبت به امام علیهالسلام زمان خود دارد.[11] هنگامى که امام رضا علیهالسلام
وفات یافت، تعدادى از شیعیان به مدینه آمدند تا فرزند و جانشین او، امام
جواد علیهالسلام را زیارت کنند. آنگاه عموى آن امام (عبداللّه بن موسى علیهالسلام) که
پیرمردى کهنسال و خردمندى بود، در حالى که لباس خشنى به تن داشت و
میان پیشانىاش در اثر سجدههاى زیاد و طولانى پینه بسته بود، بر آنان وارد
شد. سپس امام جواد علیهالسلام که کودکى نُه ساله بود، به مجلس وارد شد و عبداللّه
هم به احترام امام علیهالسلام از جاى برخاست، او را در آغوش کشید، میان پیشانى
او را بوسید و مجلس پیرامون گفت و گوى شیعیان با امام جواد علیهالسلام ادامه یافت.[12]
مرحوم مامقانى پس از ذکر روایت فوق، قایل به عدالت عبداللّه شده
است.[13] سیّد جعفر اعرجى از او به سیّدى جلیل القدر و مقدّم بر سایر
سادات یاد مىکند.[14]
ابن طباطبا او را ساکن نصبین کوفه مىداند.[15] از اینرو، قبرى به او در
عراق در منطقه «خرّم غماس» مشهور است.[16] سنّ او را هنگامى که در
مدینه بود، نود سال نوشتهاند.[17]
ضامن بن شدقم وى را مکنّى به «ابوجعفر»[18] مىداند.
به اتفاق نقل بیشتر علماى انساب، عبداللّه داراى سه دختر و پنج پسر به
اسامى زینب، فاطمه، رقیه، احمد، محمّد، حسین، حسن و موسى بوده
است.[19] ابوطالب مروزى تعداد پسران وى را شش تن مىداند، امّا از ذکر نام
ایشان خوددارى کرده است.[20]
این احتمال که فرزند ششم او جعفر باشد، بعید به نظر نمىرسد؛ زیرا او
مکنّى به ابوجعفر بوده است. لکن ضامن بن شدقم «على» را بر تعداد
فرزندان اضافه نموده است.[21]
عبداللّه بن موسى علیهالسلام به جهت سکونت در منطقه «عوکلان»[22] به
عوکلانى مشهور شد[23] و فرزندان او نیز به «بنى عوکلانیون»
خوانده شدند.[24]
ابىنصر بخارى تداوم نسل وى را تنها از یک فرزندش به نام «موسى
الثانى» مىداند.[25] امّا برخى فرزند دیگر او، محمّد را نیز جزو معقّبین وى
ذکر نمودهاند.[26] به هرحال، اعقاب او در کوفه، نصبین، سیرجان و رمله و
مصر پراکنده بودند.[27]
از تاریخ وفات او هیچ اطّلاعى در دست نیست و درباره محلّ دفن او نیز
بین مورّخان و علماى انساب اختلاف است. امّا نسبت او به «عوکلان» نشان
مىدهد که تا آخر عمر خود در آن جا بوده است.
ابن طباطبا وى را ساکن در کوفه مىداند.[28] ظاهرا این موضوع پس از
بازداشت امام جواد علیهالسلامبه عراق مىباشد که وى نیز به آن جا مهاجرت نموده
و در آن جا وفات یافته است و مزارى در کوفه به او منسوب مىباشد.[29]
بنابراین هیچ مدرک معتبرى دال بر مهاجرت عبداللّه بن موسى که
پیرمردى نود ساله بود، به ایران در دست نیست، با این حال، اقوال متعدّدى
مبنى بر دفن او در شهرهاى ایران گزارش شده که هیچ کدام آن منشأ صحیحى
ندارد. در ادامه به بعضى از آنها اشاره مىشود.
مزارات منسوب به عبداللّه بن موسى علیهالسلام
شیخ عبدالجلیل قزوینى رازى در هنگام توصیف علماى «آبه» مىگوید:
«شهادتگاه عبداللّه، فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام در آبه
است. محلّ قبور این عزیزان نورانى، پر از قبور علما و فقهاست.»[30]
قاضى نوراللّه مرعشى در کتاب مجالس المؤمنین نیز در وصف مزارات آبه
مىگوید: «مشاهدى که در آبه قرار دارد، عبارتند از: شهادتگاه عبداللّه، فضل
و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام که آن جا مشاهدى نورانى است.»[31]
سیّد حسین بن مساعد حسینى در حاشیه خود بر عمدهالطالب مىگوید:
«قبر عبداللّه در روستایى از روستاهاى ساوه مشهور است و من در ماه رمضان
سال 918 آن را زیارت کردم.»[32]
همچنین شیخ عبدالجلیل رازى قزوینى از صفىالدّین ابوالمحاسن
همدانى نقل مىکند که، قبر عبداللّه بن موسى علیهالسلام در ارجان است.[33]
حمداللّه مستوفى قزوینى نیز آن جا که از اولاد امام موسى کاظم علیهالسلام یاد
مىکند، محلّ دفن وى را در ارجان دانسته است.[34]
نمازى شاهرودى در کتاب رجال خود مزار وى را در پنج فرسنگى قم در
مسیر جاده اصفهان مىداند.[35]
عبّاس فیض، قبر کنونى در قم را معتبر نمىداند و لذا براى او هیچ نسبتى
ذکر نمىکند.[36]
در وسط شهر گرگان گنبد مرتفع و با صولتى وجود دارد که به اعتقاد اهالى
از فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام و برادر امام رضا علیهالسلام است و مورد احترام و
اعتقاد قاطبه اهالى استان گلستان و مسافرین این منطقه است. به احتمال
قوى امامزاده مذکور «عبداللّه ابو محمّد جرجانى بن محمّد اعرابى بن قاسم بن
حمزة بن موسى علیهالسلام» است. برادر وى امامزاده عبّاس مدفون در بلوار امام
رضاى شهر سارى مىباشد.[37]
شیخ ذبیح اللّه محلاّتى قبر عبداللّه بن موسى علیهالسلام را در سمت غربى خارج
از شهر ملایر مىداند.[38] با این حال، هیچ یک از مورّخانى که به نظرات آنان
اشاره شد، منبع مهاجرت، شهادت و دفن عبداللّه بن موسى علیهالسلام را در
شهرهاى قم، ساوه، ملایر، ارجان و... ذکر ننمودهاند.
بنابراین نمىتوان اقوال فوق را تأیید نمود، بخصوص گفتار ابنطباطبا که
وى را ساکن در نصیبین مىداند، مقدّم بر همه اقوال و مقرون به
صحّت است.[39]
[1]- بحارالانوار 48: 285-288، الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 195، عمدهالطالب: 252.
[2]- خلاصة الاقوال: 379. قاموس الرجال 6: 629.
[3]- مستدرکات علم رجال الحدیث 5: 118.
[4]- تنقیح المقال 2: 319.
[5]- بحارالانوار 48: 285. مناقب ابن شهرآشوب 2: 383. اختصاص: 102. عیون المعجزات: 109.
[6]-تاریخ بغداد 4: 151.
[7]- بحارالانوار 39: 138-139. کشف الیقین فى امرة امیرالمؤمنین: 133-135.
[8]- اصول کافى 2: 429. بحارالانوار 5: 324.
[9]- بحارالانوار 4: 124.
[10]- تنقیح المقال 2: 319.
[11]- بحارالانوار 50: 85 و 79. قاموس الرجال 6: 629. مناقب ابن شهرآشوب 4: 383.
[12]- عیون المعجزات: 120. بحارالانوار 50: 91 و 100. اختصاص: 102.
[13]- تنقیح المقال 2: 319.
[14]- مناهل الضرب فى انساب العرب: 497؛ و کان عبداللّه بن موسى سیّدا جلیلاً مقدما.
[15]- منتقلة الطالبیّه: 329.
[16]- مراقد المعارف 2: 46-47.
[17]- تذکرة آقاعلى عبّاس: 35، اختصاص: 99.
[18]- تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[19]- المجدى فى انساب الطالبیّین: 116-117. النفحة العنبریّه فى انساب خیر البریّه: 94 - 95. روضة الألباب: 107.
[20]- الفخرى فى انساب الطالبیّین: 16.
[21]- تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[22]- معجم البلدان 4: 169.
[23]- الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 195. تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[24]- تهذیب الأنساب: 163. الفخرى فى انساب الطالبیّین: 16. الأصیلى: 195. عمدة الطالب
فى انساب آل ابى طالب: 252. سراج الانساب: 82. منتقلة الطالبیّه: 329.
[25]- سرسلسلة العلویه: 44. تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب: 163. الشجرة المبارکة: 104. الفخرى فى انساب الطالبیّین: 16، انساب الطالبیّین: 168.
[26]- المجدى فى انساب الطالبیّین: 114-116. الاصیلى فى انسابالطالبیّین: 195. عمدهالطالب فى انساب آل ابى طالب: 124 و 252. الفصول الفخریه: 140-141. سراج الانساب: 82. النفحة العنبریة: 94-95. روضة الالباب: 107، تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[27]- الشجرة المبارکة فى انساب الطالبیّه: 104. التذکرة فى الانساب المطهّره: 124. تحفة
الازهار و زلال الانهار 3: 223. سیّد نعمهاللّه جزایرى مؤلّف الانوار نعمانیه از نسل اوست. ن.ک: سیّد جعفر الاعرجى نجفى، مناهل الضرب فى انساب العرب: 449-500..
[28]- منتقلة الطالبیه: 329.
[29]- مراقد المعارف 2: 46-47.
[30]- الردّ على النقض: 17. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 29-30.
[31]- همان: 29.
[32]- عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب: 252. الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 195.
آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 145.
[33]- الردّ على النقض: 222. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 30.
[34]- تاریخ گزیده: 206. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 30.
[35]- مستدرکات علم رجال الحدیث 5: 118.
[36]- گنجینه آثار قم 2: 696-698.
[37]-الشجرة المبارکة فى انساب الطالبیّه: 109، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب: 169، لباب الانساب و
نهایة الالقاب و الاعقاب 2: 596، بارگاه آزاد گله: 90 ـ 91.
[38]- اختران تابناک 1: 570.
[39]- جهت اطّلاع بیشتر، ن. ک. زنان و فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام: 326-307.
- ۸۵۱
- ادامه مطلب
